بختیاری‌ها و جنبش مشروطه (قسمت اول)

درباره نویسنده
امین آریان‌راد دانشجوی دکتری تاریخ در پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، و عضو شورای نویسندگان شبکه مورخان است. وی مقالاتی همانند «تحلیل گفتمان روایت جنبش مشروطه در کتاب های درسی تاریخ (دوره پهلوی و پس از انقلاب اسلامی)»، «تاملاتی در تاریخ اندیشه و روشنفکری در ایران دوره‌ی قاجار»، «تاریخ‌نویسی عصر قاجار: تداوم و تحول» و بیش از ده مدخل دانشنامه جغرافیای تاریخی و دانشنامه جهان اسلام را در سوابق پژوهشی خود دارد. زمینه پژوهشی مورد علاقه وی تاریخ ایران معاصر، تاریخ‌نگاری و جغرافیای تاریخی است.
مقدمه
انقلاب مشروطه (Constitutional Revolution) در سال ۱۹۰۶م. /۱۲۸۵ش. به پیروزی رسید. اگرچه فرمان مشروطه به وسیله مظفرالدین شاه به امضاء رسید اما پیش زمینه‌‌های این رویداد به دوران ناصری و حتی به سال‌‌های جنگ ایران و روسیه می رسید. در این دوران قاجارها کوشیدند که در راستای ایجاد تحولاتی در ایران گام بردارند. تاسیس دارالفنون و مدرسه علوم سیاسی در همین راستا صورت پذیرفت.
با روی کار آمدن محمدعلی شاه –نوه امیرکبیر و فرزند مظفر الدین شاه- و با حمایت روسیه تزاری از او، بساط حکومت مشروطه و رکن آن - مجلس شورای ملی- برچیده شد. در مقابل تبریزی‌‌ها، شمالی‌‌ها و همچنین بختیاری‌‌ها به کوشش در راه بازگرداندنِ حکومت مشروطه پرداخته و دمی از ایستادگی در برابر قوای دولتی کوتاه نیامدند. در زمان بست نشستن در سفارت انگلیس و حتی پس از آن سخنانی مبنی بر مستقیم نقش انگلیس در انقلاب مشروطه مطرح شد. به قول احمد کسروی:
«در جنبشی که هزاران مرد ارجمند و پاک به کوشش برخاستند، و هزاران جوان جان در راه آن باختند، بی خردانی از ناآگاهی این را یک پیش آمد بسیار کوچکی وانموده و چنین می گفتند: «چیزی بود دیگران پیش آورده بودند و خودشان هم برداشتند».
چیزی که بر عمق این توهم افزود شرکت بختیاری‌‌ها در تصرف تهران بود؛ بختیاری‌‌هایی که در دو زمینه با انگلیسی‌‌ها قراردادهای تجاری بسته بودند. از آنجا که بررسی نقش انگلیس در پیروزی مشروطه در حوصله این بحث نیست * در ادامه به بررسی رابطه انگلیسی‌‌ها و بختیاری‌‌ها، نقش بختیاری‌‌ها در مقابله با استبدادخواهان و تجدید مشروطه و نیز انگیزه‌‌های آنان از این اقدام خواهم پرداخت. در نتیجه به رویدادهای سایر مناطق اشاره ای نخواهد شد و تمرکز بر رویدادهایی است که بختیاری‌‌ها در آن نقش داشته اند. باید به این نکته نیز اشاره کرد که در این نوشتار چندان به جزئیات رویدادها پرداخته نمی‌‌شود چرا که در این باره بسیار نوشته اند و گفته اند. بیشتر به بررسی این اطلاعات پرداخته خواهد شد و آوردن برخی رویدادها تنها برای ترسیم شکلِ کلی اتفاقات روی داده خواهد بود.
بختیاری‌‌ها از دوره صفویه تا قتل ایلخانی
بختیاری‌‌ها کوچ نشینان ایرانی نژادند و که به گویشی نزدیک به پارسی سَره سخن می گویند. اینان در سرزمینی میان اصفهان، لرستان، خوزستان و فارس می زیستند. بختیاری‌‌ها از زمانی نامشخص اما احتمالاً از دوره صفویه به دو شاخه هفت لنگ و چهارلنگ تقسیم شدند. از احوال آنان تا پیش از روزگار صفویه اخبار چندانی به دست نیامده است. نخستین بار نام آنان در تاریخ گزیده اثر حمدالله مستوفی آمده است. (۱)
نفوذ بختیاری در زمان صفویه به دلیل نزدیکی به پایتخت یعنی اصفهان افزایش یافت؛ بویژه که سرزمین کوهستانی آنان تقریباً دور از دسترس می نمود. (۲) در تذکره الملوک نیز نام حاکم بختیاری پس از چهار حاکم بزرگ عربستان (خوزستان)، لرستان، کردستان و گرجستان ثبت شده است. (۳) نقش برجسته بختیاری‌‌ها در سقوط قندهار به دست نادر و نیز حضور دو خان بختیاری – ابوالفتح‌‌خان هفت لنگ و علیمردان‌‌خان چهار لنگ - در اتحاد سه نفره با کریم خان پس از مرگ نادر، نشان از افزایش تدریجی قدرت ایل بختیاری در روزگارانی است که قدرت تنها در دست ایلات بود.(۴) باید در نظر داشت که طی یک دوره هزار سال تاریخ ایران از ورود غزنویان و سلجوقیان تا خلع قاجارها قدرت تنها در دست ایلات تُرک بود. در طی این دوران قدرت گیری زندها از طوایف لک و بختیاری‌‌ها که عشایری ایرانی اند استثناء است.
در زمان فتحعلی شاه و محمدشاه قاجار نیز محمدتقی خان چهارلنگ بر علیه قاجارها شورید و از پرداخت مالیات خودداری کرد. اما پس از چند سال در ۱۸۴۱م./ ۱۲۹۱یا ۱۲۲۰ ش. به وسیله منوچهرخان معتمدالدوله حاکم اصفهان دستگیر شد.
پس از دستگیری محمدتقی خان، حسین قلی خان که پس از قتل پدرش به همراه برادرانش –امام قلی خان و رضاقلی خان- نزد عمویش کلبعلی خان زندگی می کرد قدرت یافت. جد اعلای حسین قلی خان؛ حیدر کور در زمان شاه عباس صفوی، در اثر نزاع‌‌های قومی در لرستان به بختیاری آمد و به تیره خَدِر سُرخ از طایفه زراسوند پناهنده شد. در آنجا ماند، ازدواج کرد و فرزندان او به دلیل لیاقتی که از خود نشان دادند، به مقام خانی رسیدند. قتل ابدال خان پسر کلبعلی خان در جنگ با حسینقلی خان باعث دق کردن کلبعلی خان شد. با مرگ او زمینه برای قدرت گیری حسینقلی خان بیش از پیش آماده شد. (۵)
حسینقلی خان که از حمایت معتمد الدوله و میرزا تقی خان امیرکبیر برخوردار بود توانست به یاری برادران زمام امور تمام منطقه بختیاری را در دست گیرد. وی در نوامبر یا دسامبر ۱۸۶۷م./ آذر یا دی ۱۲۴۶ ش. از سوی ناصر الدین شاه فرمان مقام ایلخانی کل بختیاری را دریافت کرد. حسینقلی خان که اکنون نخستین ایلخانی کل بختیاری بود با قدرت و اقتدار تمام، امنیت را در بختیاری و قسمت شرقی عربستان (خوزستان) برقرار ساخت. اما سرانجام در ژوئن ۱۸۸۲م./ خرداد ۱۲۶۱ش. به فرمان ناصرالدین شاه و به وسیله مسعود میرزا ظل السلطان حاکم اصفهان به قتل رسید. (۶)
دوران نزاع پس از ایلخانی
با قتل ایلخانی، اسفندیار خان – پدر بزرگ ثریا اسفندیاری، همسر محمرضا شاه- و علی قلی خان –سردار اسعد بعدی- زندانی شدند و برادران ایلخانی یعنی امامقلی خان حاجی ایلخانی و رضا قلی خان به عنوان ایلخانی و ایلبیگی برگزیده شدند.
علی قلی خان حدود یک سال و اسفندیار خان حدود شش سال در حبس ظل السطان بودند. (۷) پس از یک سال که علی قلی خان با کوشش‌‌های میرزا علی اصغر خان اتابک از زندان آزاد شده بود به ریاست قوای بختیاری محافظ صدر اعظم برگزیده شد. (۸) پس از آزادی اسفندیارخان در ۱۸۸۸م./۱۲۶۷ ش. خاندان ایلخانی کوشیدند تا قدرت را از عموها پس بگیرند. در همان سال اسفندیار خان قدرت را از عموها گرفت. (۹) در مارس ۱۸۹۰م./ فروردین ۱۲۶۹ش. امامقلی خان به سمت ایلخانی گری و اسفندیار خان به سمت ایلبیگی‌‌گری و رضاقلی خان به حکومت چهارمحال برگزیده شدند. (۱۰). در سال ۱۸۹۲م./۱۲۷۰ یا ۱۲۷۱ ش. امامقلی خان و رضاقلی خان به سفارش اسفندیار خان به وسیله حسینقلی خان نظام السلطنه مافی، حاکم خوزستان در شوشتر زندانی شدند و اسفندیار خان منصب ایلخانی گری را در به تنهایی در اختیار گرفت. (۱۱) در آغاز سال ۱۸۹۳م./۱۲۷۱ یا ۱۲۷۲ ش. حکومت بختیاری جزء حوزه ظل السطان درآمد. اسفندیار خان که نمی خواست زیر نظر قاتل پدرش فرمانرایی کند استعفاء داد. در نتیجه ظل السلطان که میانه خوبی با خوانین عمو داشت، امامقلی خان را به ایلخانی گری و رضاقلی خان را به ایلبیگی گری برگزید. (۱۲) در همین حدود بود که حاجی ایلخانی مُرد. در اثر اختلافی که میان سه خاندان ِ ایلخانی و حاجی ایلخانی و رضا قلی خان برای تصاحب مقام ایلخانی وجود داشت سرانجام در ۱۸۹۴م./ ۱۲۷۲ یا ۱۲۷۳ ش. با موافقت ناصر الدین شاه، خاندان رضا قلی خان به دلیل بیدادگری‌‌های پدرشان از دخالت در امور بختیاری منع شد و قرار بر آن شد که از دو خاندان ایلخانی و حاجی ایلخانی، مسن ترین فرد دو خانواده به مقام ایلخانی گری انتخاب و مسن ترین فرد از خاندان مقابل، به مقام ایلبیگی گری انتخاب گردد. (۱۳)
بختیاری‌‌ها و انگلیس
حسینقلی‌‌خان ایلخانی در طی سال های فرمانروایی کوشید با انگلیسی‌‌ها رابطه تجاری برقرار کند، افرادی مانند مکنزی (G.S.Mckenzie‌‌)، والتر بارینگ (walter Baring) و کاپیتان ولز (Capt.Wells) نیز با ایلخانی دیدار کردند اما ارتباطات در حد سخن ماند (۱۴) و تنها در یک مورد ایلخانی با یک تاجر انگلیسی به نام نکزن صاحب انگلیسی، اسلحه تجارت کرد.(۱۵) اما در این هنگام که ناصرالدین شاه خود امتیاز کشتیرانی در رود کارون را در ۱۸۸۸م./۱۲۶۶ یا ۱۲۶۷ ش. به انگلیسی‌‌ها داده بود وضعیت دگرگون شده بود. انگلیسی‌‌ها برای آن که بتوانند کالاهایشان را به اصفهان و سایر مناطق برسانند نیاز به جاده ای داشتند که از میان قلمرو بختیاری بگذرد. از دیگر سو خوانین بختیاری نیز مایل بودند در این تجارت شریک شوند و نیز منطقه بختیاری را دارای جاده ای مطمئن و آسان گذر کنند. سرانجام با پیشنهاد خوانین بختیاری بویژه علیقلی خان قرارداد جاده لینچ در ۳ مارس ۱۸۹۸م. / ۱۳ اسفند ۱۲۷۶ش. به امضاء اسفندیارخان و محمدحسین‌‌خان سپهدار و علیقلی خان رسید. (۱۶)
پس از مرگ اسفندیار خان در ۱۹۰۳ یا ۱۲۸۲ش. محمدحسین خان سپهدار جانشین او شد. (۱۷) پس از مرگ محدحسین خان سپهدار در ۵ فوریه ۱۹۰۶ یا ۱۶ بهمن ۱۲۸۴م. صمصام السلطنه به مقام ایلخانی گری دست یافت. (۱۸)
در بیست و نه مه ۱۹۰۱م./ ۸ خرداد ۱۲۸۰ش. ویلیام ناکس دارسی (Wiliam Knox Darcy‌‌) قرارداد نفتی را با مظفرالدین شاه به امضاء رساند. پس از چند سال حفاری در غرب کشور و نرسیدن به هیچ نتیجه، عملیات حفاری به مناطق بختیاری نشین منتقل شد. به همین علت در پانزدهم نوامبر ۱۹۰۵م./۲۴ آبان ۱۲۸۴ ش. قرارداد نفتی جداگانه ای با خوانین بختیاری یعنی نجف قلی خان صمصام السلطنه، غلامحسین خان شهاب السلطنه – سردار محتشم بعدی- و نصیرخان صارالملک –سردار جنگ بعدی- و ژنرال پریس (J.Preece ) کنسول بریتانیا در اصفهان و رینولدز (Reynolds ) نماینده دارسی به امضاء رسید. (۱۹) در آوریل ۱۹۰۸م./ فروردین-اردیبهشت ۱۲۸۷ ش. بعضی چاه‌‌ها در مسجدسلیمان به نفت رسید و شرکت نفت بختیاری در ۱۳ آوریل ۱۹۰۹ / ۲۴ فروردین ۱۲۸۸ش. تاسیس شد. (۲۰)
ادامه نزاع‌‌ها، صدور فرمان مشروطه و به توپ بستن مجلس
مدتی بعد در دسامبر ۱۹۰۵م./ آذر- دی ۱۲۸۴ش. علی قلی خان سردار اسعد طی حکمی به ایلخانی گری و خسرو خان سالار ارفع –سردار ظفر بعدی- به ایلبیگی گری برگزیده شدند. (۲۱) در طی ماه‌‌های دسامبر ۱۹۰۵م./ آذر– دی ۱۲۸۴ ش. تا مه ۱۹۰۶م./ اردیبهشت – خرداد ۱۲۸۵ ش. کشمکش میان خوانین برای تصاحب ایلخانی گری ادامه داشت. (۲۲) دراین هنگام در تهران نیز رویدادهایی رخ داد که چندان به مذاق خاندان قاجار نیامد. این رویدادها را به صورت گذرا بررسی می کنیم. پس کش و قوس‌‌های بسیار و پس از چند هفته بست نشینی در سفارت انگلیس در ۲۹ جولای ۱۹۰۶ م./ ۶ مرداد ۱۲۸۵ ش. مظفرالدین‌‌شاه عین‌‌الدوله را از صدر اعظمی برکنار کرد (۲۳) اما در ادامه بست نشینان خواستار تاسیس مجلس شورا شدند. مظفرالدین‌‌شاه در۶ آگوست ۱۹۰۶/ ۱۴ مرداد۱۲۸۵ ش. فرمان تاسیس مجلس یا همان فرمان مشروطه را صادر کرد. در ۷ اکتبر ۱۹ ۱۹۰۶م./۱۴ مهر مجلس تنظیم «نظام نامه داخلی» و «قانون اساسی» افتتاح شد (۲۴) پس از چند ماه گفتگو قانون اساسی آماده شد و در ۳۰ دسامبر ۱۹۰۶م./۸ دی مظفر الدین شاه آن را دستینه نهاد. (۲۵) ده روز پس از آن شاه درگذشت و فرزندش محمدعلی میرزا جانشین او شد. در این مدت در تهران مشروطه خواهان گروه ها و مجمع های گوناگون تشکیل داده بودند. از میان خوانین بختیاری، این سردار اسعد بود که به «کمیته انقلابی» پیوست. کمیته ای که کسانی مانند ملک المتکلمین، سید جمال الدین اصفهانی و میرزا یحیی دولت آبادی در آن عضویت داشتند. سردار اسعد در اصفهان مدرسه‌‌ای به سبک جدید تاسیس کرد تا خوانین در آن به مطالعه مزایای مشروطیت و معایب استبداد بپردازند. (۲۶)
از همان مجلس تاج‌‌گذاری محمد علی شاه نشان داد که میانه ای با مشروطه و مجلس ندارد. او هیچ یک از نمایندگان مجلش شورای ملی را به مراسم تاج‌‌گذاری دعوت نکرد و تخم کینه را در دل نمایندگان ملت کاشت. در همین زمان سردار اسعد که تلاشش در دست یابی به ایلخانی گری بختیاری با موفقیت روبرو نشده بود به اروپا مسافرت نمود.(۲۷) روابط محمدعلی شاه و مجلس در طی ۱۴ ماه، هیچ گاه به جایی که طرفین احترام متقابل برای یکدیگر قائل شوند یا حداقل یک طرف، دیگری را مطیع خود کند ختم نشد تا۲۳ ژوئن ۱۹۰۸م./ ۲ تیر ۱۲۸۷ش. که مجلس به اشاره و کمک روس ها به توپ بست شد. در این هنگام نیز سردار اسعد در اروپا بر می‌‌برد. او درباره این خبر می گوید: «... بسی این خبر اسباب اندوه من شد، زیرا که بی اندازه از جان و دل در خدمت به مشروطه ساعی بودم و زحمت بسیار در این راه کشیدم و گمان من این بود که حیات ایران فقط منحصر به مشروطیت است.» (۲۸)
در این هنگام خوانین دو دسته شده بودند یک دسته مانند نصیر خان صار الملک، لطفعلی خان شجاع السلطان و سلطان محمد معین همایون و نیز خسرو خان سالار ارفع که از دوران ولیعهدی در خدمت محمدعلی شاه بودند، جانب او را گرفته، در محاصره تبریز او را یاری کردند و دسته دیگر سردار اسعد و نجفقلی خان صمصام السلطنه، که به مخالفت با وی برخاستند.
از به توپ بستن مجلس تا تصرف اصفهان
محمدعلی شاه پس از برچیدن بساط مجلس کوشید تا موقعیت مشروطه خواهان را در دیگر شهرها تضعیف کند بویژه که تبریز در مقابل او مقاومت کرده بود. محمدعلی شاه برای نیل به این مقصود به جای علاء المک، اقبال الدوله کاشانی را به حکومت اصفهان فرستاد. اقبال الدوله در ۷ آگست ۱۹۰۸م./۱۶ مرداد ۱۲۸۷ ش. وارد اصفهان شد. (۲۹) در این هنگام عین الدوله و نصیر خان صار الملک که تبریز را در محاصره داشتند از محمدعلی شاه درخواست کردند تا هزار سوار بختیاری به یاری آنان بفرستد. شاه به توصیه لطفعلی خان شجاع السلطان که در این هنگام از مشاوران نزدیکش بود از خسرو خان سالار ارفع و محمدخان معین همایون خواست به بختیاری بروند و تعدادی سوار بسیج نمایند. شاه برای دلگرمی و تشویق آنان لطفعلی‌‌خان شجاع السلطان و خسرو خان سالار ارفع و سلطان محمد خان معین همایون را به ترتیب به القاب جدید امیر مفخم، سردار ظفر و سردار اشجع ملقب نمود. سردار ظفر که اختلاف دیرینه ای با برادرش صمصام السلطنه داشت از نفوذش نزد شاه استفاده کرد و خواستار برکناری صمصام السلطنه از ایلخانی گری بختیاری شد. (۳۰) احتمالاً به این بهانه که صمصام السلطنه مانع گردآوری سوار برای کمک به محاصره تبریز خواهد شد.
در این زمان بیداگری اقبال الدوله حاکم اصفهان به اوج خود رسیده بود. در نتیجه انجمن سری اصفهان در نامه ای به صمصام السلطنه سکوت خوانین بختیاری را در برابر این ستمگری‌‌ها به دور از جوانمردی دانسته و خواستار کمک شدند. (۳۱) همزمان سردار اسعد که از ۱۹۰۰م./ ۱۲۷۸ یا ۱۲۷۹ ش. برای دومین بار به اروپا رفته بود (۳۲) در نتیجه احساس مسئولیت و نیز فشار برخی مشروطه خواهان ساکن فرانسه مانند دکتر لطیف گیلانی –دوست علامه محمد قزوینی- (۳۳) و شکرالله خان معتمد خان (۳۴) از پاریس فردی را نزد حاج آقا نورالله به اصفهان فرستاد و نجفقلی خان صمصام السطنه و پسرش؛ جعفرقلی خان را نیز به فتح اصفهان تشویق کرد. (۳۵)
صمصام السلطنه که برای فتح اصفهان به نیروی بیشتری نیاز داشت توانست ابراهیم خان ضرغام السلطنه را با خود همراه کند. صمصام و ضرغام برای همکاری با کمیته سری و حمله به اصفهان شرط همکاری اعضای کمیته و سرشناسان شهر پیش و پس از تصرف شهر و مشخص کردن محل پرداخت جیره سربازان را پیش کشیدند. (۳۶) کمیته نیز این شروط را پذیرفت. در ۲۸ دسامبر ۱۹۰۸م./۷ دی ۱۲۸۷ ش. در اصفهان، یک دسته ۲۰۰ نفری که بیشتر آنان را پیشه وران تشکیل می دادند در مسجد بست نشستند. چند روز بعد دسته کوچکی از بختیاری‌‌ها وارد اصفهان شدند و به بست نشینان پیوستند و حمله قوای حکومتی علیه بست نشینان را پس زدند (۳۷) روز ۲ ژانویه ۱۹۰۹ م./۱۲ دی ۱۲۸۷ش. گروهی از بختیاری ها به سرکردگی ضرغام السلطنه وارد شهر شدند (۳۸) روز دوم دسته های جدید بختیاری وارد شهر شدند و پس از زد و خورد ساختمان فرمانداری را تصرف کردند. (۳۹) در ۵ ژانویه ۱۹۰۹م./۱۵ دی ۱۲۸۷ ش. صمصام السلطنه با ۸۰۰ نفر سوار بختیاری وارد شهر شد و مانند یک «قهرمان ملی» مورد استقبال قرار گرفت. (۴۰) در اصفهان فریاد «زنده باد بختیاری» و «پاینده باد آزادی» بلند شد. (۴۱) پس از آن انجمن ولایتی اصفهان به دستور صمصام السلطنه تشکیل شد و آقا نورالله نجفی ثقه الاسلام به ریاست موقتی آن برگزیده شد. (۴۲) چند روز بعد محمدعلی شاه کوشید با فرستادن نمایندگانی صمصام السلطنه و ضرغام السلطنه را وادار به بازگشت کند اما موفقیتی بدست نیاورد. (۴۳)
تصرف اصفهان به دست نیروهای بختیاری باعث شد که در سایر نقاط کشور نیز به نافرمانی های مردم افزوده شود. در ۸ فوریه۱۹۰۹م./۱۹ بهمن ۱۲۸۷ ش. انقلابیون رشت به فرمانداری شهر حمله کردند و دو روز بعد تمام شهر را تصرف کردند. در ۱۴ مارس /۲۳ اسفند ۱۲۸۷ ش. یک دسته مسلح ۲۰۰ نفری از بلوچ ها وارد شهر تربت شده و فرمانداری را تصرف کنند. (۴۴) در همان روزهای تصرف اصفهان دیوید فریزر (David Frazer) ، مفسر روزنامه تایمز، بختیاری های فاتح اصفهان را «بی دانش، بی فرهنگ و ناآگاه از قانون اساسی و مشروطیت» نامید و انگیزه آنان را از تصرف اصفهان، دزدی و چپاول مردم اصفهان ذکر کرد. سردار اسعد در پاسخِ این تفسیر، هدف صمصام السلطنه را از تصرف شهر «پایان دادن به هرج و مرج و آشوب های اخیر» ذکر کرده و عقب نشینی بختیاری ها از اصفهان را منوط به افتتاح مجلس و اعاده حقوق ملت دانست.(۴۵)
ادامه دارد...
مطالعه قسمت دوم
پی نوشت‌‌ها
* برای آگاهی از سیاست انگلیس در قبال انقلاب مشروطه ایران ن.ک: منصور بنکداریان، «انگلیس و انقلاب مشروطه ۱۹۰۶-۱۹۰۹» ـ ایران نامه، ش ۳-۴، سال ۲۳، پائیز و زمستان ۱۳۸۶.
۱. جن. راف. گارثویت، بختیاری در آئینه تاریخ، ترجمه مهراب امیری، تهران: انتشارات آنزان – سهند، ۱۳۷۵، ص۵۷.
۲. ریچارد تاپر، « سازمان اجتماعی ایلات و عشایر در سده‌‌های ۱۸ و ۱۹ م.» در: در تاریخ ایران کمبریج، ج۷، به سرپرستی پیتر آوری. ترجمه مرتضی ثاقب فر. تهران: انتشارات جامی، ۱۳۸۷، صص ۵۴۵-۴۶.
۳. گارثویت، پیشین، ص ۶۰.
۴. جان پری، «زندیان»، در تاریخ ایران کمبریج، ج۷، به سرپرستی پیتر آوری. ترجمه مرتضی ثاقب فر. تهران: انتشارات جامی، ۱۳۸۷، ص۹۱.
۵. علیقلی خان سردار اسعد و عبدالحسین لسان السلطنه سپهر، تاریخ بختیاری، چ۳، تهران: انتشارات اساطیر، ۱۳۸۶، ص ۱۷۱.
۶. گارثویت، پیشین، ص ۲۸.
۷. سردار اسعد و لسان السلطنه سپهر، پیشین، ص ۴۶۵.
۸. همان، ص ۴۷۲
۹. گارثویت، پیشین، ص ۱۱۵.
۱۰. سردار اسعد و لسان السلطنه سپهر، پیشین، ص ۴۶۶.
۱۱. گارثویت، پیشین، ص ۱۱۷.
۱۲. همان جا.
۱۳. همان، ص ۱۱۳.
۱۴. همان، صص ۱۶۰-۱۶۷.
۱۵. همان، ص ۱۶۴.
۱۶. مهراب امیری، حکومتگران بختیاری، تهران: انتشارات پازی تیگر – آنزان، ۱۳۸۵، ص ۲۲۴.
۱۷. مریم بختیاری، خاطرات سردار مریم بختیاری، چ۲، تهران: انتشارات آنزان، ۱۳۸۸، ص۱۳۹.
۱۸. همان، ص ۱۴۹.
۱۹. امیری، پیشین، ص ۲۲۹.
۲۰. گارثویت، پیشین، ص ۱۲۹.
۲۱. همان، ص ۱۲۷.
۲۲. همان جا.
۲۳. احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، چ۳، تهران: انتشارات نگاه، ۱۳۸۵. ص ۱۲۵.
۲۴. همان، ص ۱۸۱.
۲۵. غلامحسین نوایی، دولتهای ایران از آغاز مشروطیت تا اولتیماتوم، تهران: انتشارات بابک، بهمن ۱۳۵۵. ص ۵.
۲۶. یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، چ۱۱، تهران: نشر نی، ۱۳۸۴، ص ۱۰۱.
۲۷. سردار اسعد و لسان السلطنه سپهر، پیشین، ص ۱۷۸.
۲۸. همان جا.
۲۹. نوراله دانشور علوی، جنبش وطن پرستان اصفهان و بختیاری، چ۲، تهران: اتنشارات آنزان، ۱۳۷۷، ص ۲۳.
۳۰. امیری، پیشین، ص ۲۰۰.
۳۱. دانشور علوی، پیشین، ص ۳۴.
۳۲. سردار اسعد و لسان السلطنه سپهر، پیشین، ص ۱۷۸.
۳۳. امیری، پیشین، ص ۱۹۷-۹۸.
۳۴. نوایی، پیشین، ص ۲۱۱-۱۲.
۳۵. سردار اسعد و لسان السلطنه سپهر، پیشین، ص ۱۷۸.
۳۶. دانشور علوی، پیشین، ص ۴۷.
۳۷. پالویچ ؛ تریا؛ ایرانسکی، سه مقاله درباره انقلاب مشروطه ایران، ترجمه م. هوشیار، چ۳، تهران: انتشارات شرکت سهامی کتابهای جیبی، ۱۳۵۷، ص ۶۱.
۳۸. دانشور علوی، پیشین، ص ۵۱.
۳۹. پالویچ ؛ تریا؛ ایرانسکی، پیشین، ص ۶۱.
۴۰. همان جا.
۴۱. سردار اسعد و لسان السلطنه سپهر، پیشین، ص ۴۵۱.
۴۲. همان، ص ۴۵۴.
۴۳. دانشور علوی، پیشین، ص ۵۷-۸.
۴۴. پالویچ ؛ تریا؛ ایرانسکی، پیشین، ص ۶۲.
۴۵. امیری، پیشین، ص ۱۸۶.
منابع
کتاب‌‌ها
۱. آبراهامیان، یرواند. ایران بین دو انقلاب. ترجمه احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتاحی. چ۱۱. تهران: نشر نی، ۱۳۸۴.
۲. اعلم، محمدرضا. کانون‌‌های مقاومت خارج از کشور (عصر مشروطه). تهران: انتشارات موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، ۱۳۸۵.
۳. امیری، مهراب. حکومتگران بختیاری. تهران: انتشارات پازی تیگر- آنزان، ۱۳۸۵.
۴. بختیاری، مریم. خاطرات سردار مریم بختیاری. چ۲. تهران: انتشارات آنزان، ۱۳۸۸.
۵. پالویچ ؛ تریا؛ ایرانسکی. سه مقاله درباره انقلاب مشروطه ایران. ترجمه م. هوشیار. چ۳. تهران: انتشارات شرکت سهامی کتابهای جیبی، ۱۳۵۷.
۶. دانشور علوی، نوراله. جنبش وطن پرستان اصفهان و بختیاری. چ۲. تهران: انتشارات آنزان، ۱۳۷۷.
۷. سردار اسعد، علیقلی خان و عبدالحسین اسان السطنه سپهر. تاریخ بختیاری. چ۳. تهران: انتشارات اساطیر، ۱۳۸۶.
۸. کسروی، احمد. تاریخ مشروطه ایران. چ۳. تهران: انتشارات نگاه، ۱۳۸۵.
۹. گارثویت، جن.راف. بختیاری در آئینه تاریخ. ترجمه مهراب امیری. تهران: انتشارات آنزان – سهند، ۱۳۷۵.
۱۰. نوائی، غلامحسین. دولتهای ایران از آغاز مشروطیت تا اولتیماتوم. تهران: انتشارت بابک، بهمن ۱۳۵۵.
مقالات
۱. پری، جان. «زندیان». در تاریخ ایران کمبریج. ج۷. به سرپرستی پیتر آوری. ترجمه مرتضی ثاقب فر. تهران: انتشارت جامی، ۱۳۸۷.
۲. تاپر، ریچارد. «سازمان اجتماعی ایلات و عشایر در سده‌‌های ۱۸ و ۱۹ م.» در تاریخ ایران کمبریج. ج۷. به سرپرستی پیتر آوری. ترجمه مرتضی ثاقب فر. تهران: انتشارات جامی، ۱۳۸۷.