کاخ گلستان در گذر تاریخ

سه سال پیش در چنین روزی کاخ «گلستان» به عنوان نخستین اثر پایتخت در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.
یکشنبه دوم تیر ماه ۱۳۹۲ برابر با ۲۳ ژوئن ۲۰۱۳ میلادی پرونده‌ی کاخ گلستان در سی‌وهفتمین اجلاس سالانه کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو در کامبوج بررسی و رای اعتماد از کارشناسان یونسکو برای ثبت جهانی گرفت و این مجموعه‌ی فرهنگی به عنوان شانزدهمین اثر جهانی شده ایران، به لیست فهرست میراث جهانی یونسکو پیوست.
اگر چه تاریخچه کاخ گلستان به زمان شاه عباس صفوی (۹۸۸ قمری) برمی‌گردد، بخشی از سفرنامه «پیترو دلا واله» در سال ۱۰۲۸ هجری قمری که شهر تهران را با چنارستانی که قصر سلطنتی را احاطه کرده بوده ، توصیف کرده است.
تا اینکه در عهد کریمخان زند، بین سال‌های ۱۱۷۳ تا ۱۱۸۰ هجری قمری نیز این مجموعه با ساخت دیوانخانه‌ای دچار تغییرات اساسی شده، ولی اهمیت واقعی ارگ را می‌توان به دوران آقا محمدخان قاجار نسبت داد.
وی در اواخر دوران زندیه و پس از مرگ کریمخان در ۱۱۹۳ هجری قمری، از بحران داخلی ایران استفاده کرده، ایلات قاجار را از دشت گرگان که مرکز سکونت آنان بود به دامنه‌های جنوبی البرز یعنی ولایات تهران و دامغان سوق داد و سعی کرد که بتدریج راه خود را به طرف فارس یعنی مرکز حکومت و قدرت زندیه باز کند. آقا محمد خان بعد از غلبه بر لطفعلی خان زند در شعبان ۱۲۰۹ ه.ق به تهران برگشته و در نوروز ۱۲۱۰ قمری به نام پادشاه ایران تاجگذاری می‌کند.
این حرکت آقا محمد خان به اهمیت ارگ سلطنتی بیش از پیش افزوده و در عهد فتحعلی شاه قاجار هم به خاطر تاجگذاری وی در این شهر (۲۴ ربیع الاول ۱۲۱۲ ه.ق، ۱۷۹۷ میلادی در آستانه قرن ۱۹ و همزمان با ناپلئون) و هم بواسطه خیالات شکو همند این پادشاه کاخ گلستان توسعه بیشتر و آراستگی بهتری را تجربه کرد.
در دوره ناصرالدین شاه قاجار که تاجگذاری‌اش جمعه ۲۱ ذی القعده ۱۲۶۴ قمری در کاخ گلستان بود، کاخ گلستان به واسطه مدت حکومت وی (نزدیک به ۴۹ سال) و دیدار او به عنوان اولین پادشاه ایران از اروپا در سه سفر خود به سال‌های ۱۲۹۰، ۱۲۹۵ و ۱۳۰۶ قمری دستخوش تغییرات اساسی و متاثر از اروپا شد.
اگر چه در دوران سه پادشاه آخر سلسله قاجاریه (مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمد شاه قاجار) تا انقراض این سلسله در ربیع الثانی ۱۳۴۴ قمری، ۹ آبان ماه ۱۳۰۴ شمسی) ارگ سلطنتی از نظر معماری تغییرات خاصی را به خود ندید، اما تاریخ آن با وقایع سیاسی فوق‌العاده موثری مانند انقلاب مشروطه و تبعات ناشی از آن توام و عجین شد که بخشی جدائی‌ناپذیر از حافظه تاریخی ملت ایران را تشکیل می‌دهد.
ارگ سلطنتی در سال‌های بعد از انقراض سلسله قاجار و به روی کار آمدن سلسله پهلوی شاهد تاجگذاری پهلوی اول در ۴ اردیبهشت ۱۳۰۵ شمسی و پهلوی دوم در ۴ آبان ۱۳۴۶ شمسی بود و همچنین بعضی از تغییرات و تصرفات در بافت خود بوده است.
با این اوصاف، کاخ گلستان با قدمتی که از نظر حافظه تاریخی به ۴۴۲ سال می‌رسد، یکی از منحصر به‌فردترین مجموعه‌های تاریخی ایران است. این مجموعه با این قدمت نه تنها بیانگر بخش مهمی از تاریخ هنر این مرز و بوم است، بلکه به واسطه رخدادهای فوق العاده موثر اتفاق افتاده در آن یا به نوعی مرتبط با آن، به مجموعه‌ای بی‌بدیل و سندی زنده از مهمترین بخش تاریخ ایران تبدیل شده است.