شباهت سوگواری‌های ایرانیان با آیین‌های سیاوشان

به مناسبت ایام عزاداری سرور و سالار شهیدان
آیین‌های سیاوشان در سوگواری‌های مذهبی شیعیان
در ایران از دیرباز، از زمان آل بویه رسم بر این بوده که برای سالار کربلا مویه سر دهند و دسته و گروه راه بیندازند. دسته و گروهی که در هر شهری رسم و آئین خود را یدک می‌کشد. قبل از این‌که سراغ تاریخچه و نکات مورد توجه رسوم سوگواری امام حسین(ع) در شهرهای مختلف ایران برویم. نخست برآنیم تا از سوگواری ایرانیان سخن بگوییم. از این رو صفحاتی از جلد بیستم کتاب «تاریخ جامع ایران» را ورق زدیم و اطلاعاتی را این جلد درباره عاشورا و امام حسین(ع) گردآوری کرده‌ایم.
مجموعه ۲۰ جلدی «تاریخ جامع ایران» مشتمل بر وجوه مختلف تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران از دوران پیش از اسلام تا انقراض قاجار است که تحقیق، تدوین و نگارش آن در «مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی» انجام شده است. در این اثر سترگ منظور از ایران، دنیای ایرانی یا ایران فرهنگی است که همواره قلمرو گسترده‌تر از مرزهای جغرافیایی این سرزمین را شامل می‌شده است.
مجلد بیستم از شباهت‌های برخی رسوم عزاداران حسینی با ایران باستان چنین می‌گوید: «در میان شیعیان ایران سالروز رحلت پیامبر(ص)، شهادت حضرت علی(ع)، حضرت فاطمه(س) و مخصوصا شهادت امام حسین(ع) دیگر امامان ایام سوگواری به شمار می‌رود. گاه در سوگواری‌های مذهبی در میان شیعیان آیین‌های سیاوشان دیده می‌شود. نوع برگزاری عزاداری برای امام سوم شیعیان عراق نیز به‌آیین سیاوشان نزدیک است، در حالی که در میان سنی‌ها عزاداری به این سبک وجود ندارد، و آنرا دلیلی بر ایرانی بودن این نوع سوگواری دانسته‌اند.» (ص ۹۷)
در عزاداری‌های ایرانیان رسومی جاری است و وسایلی برای همراه کردن عزاداران به خدمت می‌گیرند که وجود برخی از این وسایل از فلسفه خاصی سرچشمه می‌گیرد که باعث می‌شود سراغ مطالعه پیشینه این آئین‌ها برویم. درباره آتش‌افروزی در عزاداری‌ها آمده است: «جامه نیلی کردن و سیاه پوشیدن در عزای امام سوم شیعیان و نیز در سوگواری‌های ایرانیان از سوگ سیاوش سرچشمه گرفته است. در تعزیه آمدن اسب و شیون و مویه زنان دیده می‌شود که در بسیاری از نقاط ایران این نوع سوگواری را برای افراد معمولی نیز برگزار می‌کنند. آتش‌افروزی در تکیه‌ها رسمی بوده است که از دوران کهن نشانه دارد. در عقدا که شهری میان نائین و اردکان یزد است سه تکیه وجود دارد که بر روی تکیه بزرگتر در عزاداری عاشوار آتش می‌افروخته‌اند. این آتش که کدک نام دارد، باید در طول دهه روشن بماند و یکی از بزرگان خانواده‌های آنجا به نگهبانی آن می‌پردازد تا آتش خاموش نشود و بر طاقنمای تکیه نیز چراغ روشن می‌کرده‌اند.» (ص ۹۸)
پیشینه‌ دراز تابوت‌های تمثیلی در ایران
برخی ابزاری که در سوگواری‌های محرم کاربرد دارد، از پیشینه‌ای طولانی برخوردار است درباره استفاده از تابوت در عزاداری‌ها می‌خوانیم: «در سوگواری‌های مذهبی شیعیان ایران مرسوم بوده است که صندوق‌ها، صورت‌ها، ضریح، صندوق گور، هودج عماری، نخل و غیره را بیارایند و به خاصه تابوت شهیدان دینی در گذرها بگردانند. ساختن تابوت‌های تمثیلی در ایران پیشینه‌ای دراز دارد و به سوگواری‌های سیاوش و گرداندن تابوت او بازمی‌گردد. در ماوراءالنهر تا سده‌های نخست اسلامی شبیه سیاوش را می‌ساختند و در تابوت می‌گرداندند.» (ص ۹۸)
شاید به شهرهای جنوبی ایران سفر کرده باشید، در تهران و برخی شهرهای دیگر در ایام عزاداری عاشورا دسته‌هایی را مشاهده می‌کنید که مردمانی از جنوبی‌های مهاجر هستند و در سوگواری‌های خود رسوم جنوب ایران را انجام می‌دهند در این مراسم‌ها، نخل‌گردانی جایگاه ویژه‌ای دارد. مولفان جلد بیستم «تاریخ جامع ایران» در رابطه با آئین نخل‌گردانی می‌نویسند: «در اوایل سده پنج قمری از کاربرد شعاری مخصوص در میان شیعیان سخن رفته و آمده است که شیعیان بغداد با رفتن به زیارت مزار امام علی(ع) و امام حسین(ع) دستگاه‌هایی آرایه‌بندی و طلاکاری شده به نام منجیق با خود می‌بردند که همان نخستین تابوت‌واره مذهبی شیعیان، و شبیه به نخل امروزی شیعیان ایران بوده است. نخل‌گردانی از آداب عزاداری برای امام سوم شیعیان در ایران، و نخل اتاق کوچکی است که مقطع عمومی دو طرف آن مانند سرو است و از چوب و دیواره‌های شبکه‌دار ساخته می‌شود. آنرا با پارچه، شال و ترمه می‌آرایند و در روز عزا به ویژه عاشورا بر دوش می‌کشند در شهر می‌گردانند. این آداب را بازمانده سیاوشان‌های کهن دانسته‌اند که مانند آن در مینیاتور یاد شده آمده است. وجود نخل به عنوان تابوت را با خدای گیاهی بودن سیاوش مرتبط دانسته‌اند.» (ص ۹۸)
مطالعه کلیات سوگواری در ایران حاکی از این است که برخی سنت‌ها و آداب گذشته ایرانیان به شکل گلچین شده‌ای به عزاداری در ایران اسلامی منتقل شده است، رسومی که به مردم هر شهر کمک کرده تا با شیوه و پیشینه خود در زنده نگه داشتن نام سرور آزادگان تلاش کنند. اگرچه این شیوه‌ها و رسوم به دلیل ورود به دنیای مدرن تا حدودی و برخی معذوریت‌ها از سوی دیگر در حال کمرنگ شدن است، اما هنوز هسته اصلی عزاداری ایرانیان برای امام حسین(ع) و اهل‌بیتش باعث می‌شود تا ایران یکپارچه در یک دهه مهمان خامس آل‌عبا باشد.