نگاهی به کتاب «دوران قاجار» اثر ونسا مارتین

کتاب «دوران قاجار» با تیتر فرعی (چانه‌زنی، اعتراض دولت در ایران قرن نوزدهم) تالیف ونسا مارتین با ترجمه افسانه منفرد به نقش و چگونگی دخالت مردم عادی در روند سیاسی کشور پرداخته است.
کتاب در ۹ فصل تنظیم شده که سرفصل‌های آن عبارتند از «پیشینه: دین، جامعه، سیاست و تجارت»، «مردم، دولت و انگلیسی‌ها»، «شیراز: اعتراض شهری و موازنه قدرت در فارس»، «اصفهان اعتراض مردمی، نظارت اجتماعی و شکل‌گیری تشریک مساعی»، «تظاهرات توده‌ای زنان در ایران سده نوزدهم»، «لوطی‌ها، تهیدستان آشوبگر شهری»، «سرباز- نیروی سرکش نظامی»، «برده‌داری و بردگان سیاه در ایران سده نوزدهم» و «بردگان دوم: حاجی بشیرخان - عشق در شرایط پیچیده».
روندهای هوشمندانه و ظریف مذاکره و چانه‌زنی بی‌وقفه
عنوان فصل نخست «پیشینه: دین، جامعه، سیاست و تجارت» است که با اشاره به نقش بوشهر در توسعه سیاسی ایران آمده است: «نه منابع انگلیسی و نه منابع فارسی دهه‌ ۱۸۹۰ از مفهوم توسعه‌ سیاسی در بوشهر سخن نمی‌گویند، محلی که به هرحال به عنوان یک بندر جایی که روزنامه‌ها از طریق آن به مملکت وارد می‌شد و به عنوان مرکز تجارت با هند جایی که افکار نو در آن سربر می‌آوردند، به سختی می‌توان فشار برای اصلاحات را در آن احساس نکرد. یکی از قطب‌های نهضت مشروطیت در ۱۹۰۵ ـ ۱۹۰۶ / ۱۲۸۵ تاجری به نام معین‌التجار بوشهری بود. با این همه، علاقه‌ انگلیسی‌ها به نظم و امنیت و علاقه ایرانیان به اطمینان از اینکه بهانه‌ای برای مداخله‌ انگلیسی‌ها فراهم نشود، حضور وی را آشکارا نشان نداد.»
«مردم، دولت و انگلیسی‌ها» در فصل دوم به بررسی مناسبات میان مردم در سطوح عادی جامعه، دولت و انگلیسی‌ها در بوشهر و جزیره‌ خارک در دوره‌ نخستین جنگ هرات پرداخته است. در سطوری از آن می‌خوانیم: «داد و ستد میان ایران و انگلیس، یا بیشتر هند تحت فرمان انگلیسی‌ها، شریک تجاری اصلی ایران در جنوب، براساس موقعیت سیاسی شیراز و اصفهان، دو مرکز تجاری عمده‌ ایران در آن هنگام در نوسان بود. پس از یک دوره‌ رکود، بوشهر به سرعت در اوایل سده‌ نوزدهم در نتیجه‌ی استقرار نظم به دست حکومت تازه‌ قاجار، رشد آن با امنیت فزاینده‌ای که حضور نیروی دریایی انگلستان در خلیج‌فارس فراهم کرده بود، همراه شد.»
مولف در فصل سوم به «شیراز: اعتراض شهری و موازنه قدرت در فارس» در رابطه با ارتباط حکومت و مردم می‌نویسد: «رابطه‌ مردم با دولت در شیراز یکی از روندهای هوشمندانه و ظریف مذاکره و چانه‌زنی بی‌وقفه بود که گاه به صورت اعتراض شهری رخ می‌داد. حکومت می‌کوشید مالیات‌ها را به هر وسیله به بالاترین حد خود برساند یا نهایتا از کاهش قیمت نان بپرهیزد. مردم هنگامی که از نظر آنها شرایط غیرقابل تحمل می‌شد، با تهدید به اینکه اگر حکومت دست برندارد وضع بدتر خواهد شد اعتراض می‌کردند.»
رواج واژگان جدید میان مطبوعات و مبارزان سیاسی
«اصفهان اعتراض مردمی، نظارت اجتماعی و شکل‌گیری تشریک مساعی» نام فصل چهارم کتاب است و مارتین در این مجال درباره واژگان جدیدی که از طریق مطبوعات در میان مبارزان سیاسی رواج پیدا کرد، آورده است: «به نظر می‌رسد روزنامه‌هایی نظیر قانون، اختر، حبل‌المتین در نفوذ به افکار عمومی نقش داشتند چنان که در برخی اصطلاحات به کار رفته مشاهده می‌شود. این زبان نخستین مراحل سر برآوردن یک دیدگاه سیاسی جدید را نشان می‌دهد یا فراخوان‌هایی برای اتحاد و تشریک مساعی، نیز بسیار مهم‌تر، تغییر شکل اصطلاح «دولت و رعایا» به «دولت و ملت» یا حتی «ملت و دولت» که نقش بزرگ‌تری برای مردم در موضوعات سیاسی کشور قایل می‌شد.»
«تظاهرات توده‌ای زنان در ایران سده نوزدهم» در فصل پنجم آمده و درباره نادیده انگاشتن نقش سیاسی زنان می‌گوید: «تظاهرات بزرگ ۱۸۴۰ و ۱۸۹۳، به ویژه نشان داد که زنان نقشی ارزشمند به عنوان بخشی از جامعه در سده‌ نوزدهم دارند. با این همه نقش آنان وسیعا از طریق اشارات گاه به گاه در اسناد معاصر نه چندان روشن در آرشیوهای انگلیسی آشکار می‌شود. تا آنجا که نویسنده توانسته است تحقیق کند، کسانی که همان وقایع را بعدها توصیف کرده‌اند، از زنان یادی نکردند و این نکته‌ای است در تأیید این که نقش زنان به آسانی می‌تواند نادیده انگاشته شود.»
فصل ششم با نام «لوطی‌ها، تهیدستان آشوبگر شهری» برای یافتن تعریفی برای این قشر جامعه شهری بررسی شده و در شرح جایگاه آنها آمده است: «اهمیت فرهنگ لوطی برای اعتراض شهری در چیست؟ نخست آنکه داستان‌های حماسی به آنان انگیزه‌های پذیرش اعتبار و شکوه را در ایام بحران در چالش با حکومت می‌داد. هنگامی که ظلم به حد غیرقابل تحمل می‌رسید، هر جیب‌بر یا راهزن ساده‌ای می‌توانست کاوه آهنگر یا رستم باشد و صاحب خصالی شود که ثروتمندان نمی‌توانستند که را بخرند. پس آنان با قدرتی که از خودباوری یافته بودند، می‌توانستند در برابر ظلم مقاومت کنند و تا حد مرگی وحشتناک و شکنجه خطر کنند.»
فراز و فرود برده‌داری در ایران عصر قاجار
«سرباز- نیروی سرکش نظامی» عنوان فصل هفتم کتاب است که این فصل نخست چگونگی زندگی سرباز معمولی را بیان می‌کند. در شرح برخی از مشکلات این قشر می‌خوانیم: «در دهه‌ ۱۸۹۰ وضع دسته‌جات قشون هنوز اسفبار گزارش می‌شد. آنها فاقد خوراک و پوشاک بودند و صد هزار تومانی که باید برای آنها خرج می‌شد، به طور معمول حیف و میل شده بود. به استثنای چند دسته‌ی اندک برگزیده، آنان فاقد لباس متحد‌الشکلی بودند که یونیفورم محسوب شود. منابع قدیم‌تر حدی از خودکفایی را نشان می‌دهد، یا حتی دستجات می‌توانستند برای خانواده‌هایاشن پول بفرستند.»
«برده‌داری و بردگان سیاه در ایران سده نوزدهم» فصل هشتم کتاب است که در این فصل مولف وضعیت بردگان سیاه را در مرکز توجه قرار داده است. نخست شرایط و محیط عمومی و تفاوت‌های رفتار با بردگان در دوران برده‌داری در آمریکا و آنچه در دنیای اسلام معمول بوده، در این سطور در رابطه با فراز و فرود برده‌داری در ایران عصر قاجار آمده است: «هنگامی که ناصرالدین شاه بر تخت نشست، حکومت او ابتدا هر موافقتنامه دیگری را مردود اعلام کرد و فقط از حاکمان فارس و خوزستان خواست که ورود بردگان را از طریق دریا متوقف و خلافکاران را تنبیه کنند. با این حال، آمدن امیرکبیر بر سر قدرت، تغییری اساسی در سیاست‌ها پدید آورد. در پایان سال ۱۸۵۱ او و انگلیسی‌ها به توافقنامه‌ای دست یافتند که از اول ژانویه ۱۸۵۲ جاری و عملی شد و به موجب آن انگلیسی‌ها حق مصادره و توقیف موقت کشتی‌های ایرانی را که با تجارت برده مربوط بودند، به دست آوردند.»
فصل نهم «بردگان دوم: حاجی بشیر خان- عشق در شرایط پیچیده» به بیان زندگی یکی از بردگان عصر قاجار می‌پردازد که ازدواج پرحاشیه‌اش باعث به چالش کشیدن مفهوم برده‌داری می‌شود. «حاجی بشیرخان غلام سیاه ملک‌التجار بوشهر، یکی از تاجران بسیار ثروتمند ایران بود. در سال ۱۸۸۹ او با دختر خبرنویس کنسولگری انگلیس در بوشهر گریخت و بدون رضایت پدر دختر با وی ازدواج کرد. در این جریان که به مساله‌ای حاد تبدیل شد، او در موقعیتی قرار گرفت که آبروی امپراتوری انگلستان را به مبارزه طلبید و آرامش دولت ایران را در خطر قرار داد. در این فصل مفهوم ضمنی این قضیه از جمله ابعاد اسلامی آن و چالشی که موقعیت او به عنوان برده‌ی تاجری ثروتمند برانگیخت، بررسی می‌شود.» (ص ۲۹۵)
کتاب «دوران قاجار» با تیتر فرعی (چانه‌زنی، اعتراض دولت در ایران قرن نوزدهم) تالیف ونسا مارتین با ترجمه افسانه منفرد در ۳۳۶ صفحه، شمارگان ۵۰۰ نسخه و به بهای ۱۸ هزار تومان از سوی نشر اختران منتشر شده است.