حقوقدانی که نیمی از عمر خود را صرف نگارش «تاریخ اجتماعی ایران» کرد

مرتضی راوندی که در سال ۱۲۹۸ شمسی در تهران به دنیا آمد، تا اخذ مدرک دیپلم در مدرسه دارالفنون مشغول بود. پس از آن وارد دانشکده حقوق دانشگاه تهران شد و سپس به‌عنوان قاضی دادگستری شروع به کار کرد؛ آخرین سمت او پیش از بازنشستگی دادیار دیوان عالی کشور بود.

راوندی پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و احتمالا پیش از آن فعالیت سیاسی را رها کرد و به کار فرهنگی و پژوهشی روی آورد. نتیجه نزدیک به ۵۰ سال کار فرهنگی او تالیف و ترجمه چندین کتاب باارزش مانند «تاریخ تحولات اجتماعی ایران»، «تشریح قانون اساسی» ،«زندگی روزمره ایرانیان در خلال روزگاران»، «سیر فرهنگ و تاریخ تعلیم و تربیت در ایران و اروپا» و «سیر قضا و تاریخ دادگستری در ایران و اروپا» بود.

وی از جوانی با همت شخصی و با نیت تهیه تاریخ زندگی مردم ایران، پژوهش و فیش‌برداری از منابع گوناگون داخلی و خارجی را در طول ۵۰ سال از کتاب‌های گوناگون انجام و جمع‌آوری کرد، مجموعه ۱۰ جلدی «تاریخ اجتماعی ایران» از کتاب‌های بی‌نظیر در حوزه جامعه‌شناسی تاریخی است.

از مزایای این اثر آن است که یک کار کاملا تحقیقاتی بوده که در طی ۵۰ سال بررسی تاریخی، اسنادی و پژوهشی گردآوری و تالیف شده است. این مجموعه کتاب‌ها از منظر جامعه‌شناختی تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی از ایران پیش از اسلام تا زمان شکل‌گیری انقلاب اسلامی را بررسی می‌کند.

نوآوری مهم راوندی این بود که نشان داد تاریخ یک ملت تنها شرح حال حکمروایان و جنگ‌ها و سیاست‌های او و حتی تشریح وضع دربار و دولت و ارتش و سازمان‌های سیاسی نیست. تاریخ‌نگار موظف است وضع یک ملت را در تمام جنبه‌های زندگی او توصیف کند. او عقیده داشت ملت تنها دربار و دولت و ارتش نیست. ملت از قشرهای متنوع و از طبقات مختلف تشکیل شده است که هریک وضع زندگی متفاوتی دارند.

تاریخ‌نگاری که این تفاوت‌ها را ندیده بگیرد تصویری ناقص از زندگی و تاریخ واقهی مردم آن ملت ارائه داده است. راوندی به خوبی می‌دانست که نگارش یک چنین تاریخی به‌ویژه برای ملت ایران با چه دشواری‌ها و مشکلاتی روبه‌رو است. با وجود این نیمی از زندگی خود را صرف این کرد. سال‌ها به مطالعه آثار فارسی، فرانسه و عربی پرداخت و از هر گوشه‌ای تکه‌ای فراهم آورد و تمام این داده‌ها را با دید انتقادی به هم پیوند داد و ۱۱ جلد «تاریخ اجتماعی» برای ملت ایران به یادگار گذاشت.

از ایرانیان باستان تا ماجراجویی‌های شاهان قاجار

راوندی در فصل اول مجلد نخست کتاب زندگانی دوران ماقبل تاریخ را شرح می‌دهد و عقیده پیشینیان درباره زمین و موجودات آن، ویژگی‌های عصر بربریت و دوران اسارت بشر در قید خرافات را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد.

در فصل بعدی این جلد با عنوان «وضع جهان در طلیعه دوران تاریخی» درباره رشد تدریجی علوم و صنایع، حکومت‌های عیلام، مادها، تمدن‌های سومریان، آشور، مصر، دجله و فرات، خاورمیانه و سوابق فرهنگی خاورمیانه مقارن تشکیل حکومت هخامنشیان سخن به میان آمده است.

فصل سوم به ظهور مسیحیت و چگونگی انتشار آن، عقاید و افکار فلسفی در یونان و حکومت‌های هندوستان، چین و یونان و فصل چهارم به موضوع حکومت‌های هخامنشیان و سازمان ارتش، زندگی اجتماعی در عصر ودایی، وضع طبقات مختلف، سیر علوم و افکار و موقعیت اجتماعی زنان اختصاص یافته است.

فصل پایانی این جلد نیز به شرح ماجرای حمله اسکندر به ایران، وضع اجتماعی و سیاسی ایران، حکومت‌های سلوکیان، پارتیان، مزدکیان و ساسانیان و وضع اجتماعی و طبقاتی ایران ان زمان پرداخته است.

شرح زندگی و ماجراجویی‌های پادشاهان قاجار

جلد دوم این اثر ارزشمند به شرح زندگی و ماجراجویی‌های پادشاهان قاجار می‌پردازد. در فصل اول این جلد کتاب به موضوعاتی نظیر بررسی و تحلیل وضع اجتماعی و اقتصادی عربستان همزمان با ظهور اسلام، سابقه تاریخی دعوت به یکتاپرستی، آغاز فتوحات مسلمین، تحلیل دوران خلافت راشدین، امویان و عباسیان، جنبش‌های اجتماعی در ایران بعد از اسلام، قیام سندباد، بابک خرم‌دین و نهضت سرخ‌جامگان، حکومت طاهریان و یعقوب‌لیث صفار، آل‌زیار، آل‌بویه، غزنویان و سلجوقیان، اتابکان و خوارزمشاهیان و وضع اجتماعی و سیاسی ایران مقارن حمله مغول پرداخته شده است.

در فصل دوم سلسله‌های صفویه، زندیه و سپس قاجاریه و شرح زندگانی و ماجراجویی‌های پادشاهان قاجار از آقامحمدخان، فتحعلی‌شاه، امیرکبیر و ناصرالدین‌شاه بررسی شده و روابط فرهنگی و سیاسی ایران با کشورهای خارجی در آن زمان و اوضاع اجتماعی و اداری در دوران قاجار به تفصیل توضیح داده شده است.

نگاهی به طبقات اجتماعی ایران اسلامی

راوندی در جلد سوم کتاب خود به طبقات و قشرهای گوناگون اجتماعی می‌پردازد. او در این جلد می‌کوشد تا نظریات مختلف و گاهی متناقض مورخان، جهانگردان و صاحب‌نظران را گردآوری کند. در این جلد که عنوان اصلی کتاب با موضوع طبقات اجتماعی در ایران بعد از اسلام است، مسایل جمعیتی ایران در آن زمان، وضع اقتصادی طبقات مختلف، وضعیت کشاورزی، سدسازی، گیاهان و جانوران ایران، تاثیر حمله مغول در کشاورزی ایران، قیام کشاورزان، مشکلات پیش‌روی آنها، فئودال‌ها و وضع کارگزاران و پیشه‌وران، زندگی چادرنشینی در ایران، جنبش زنگیان، طبقه روحانیون، وضعیت بردگان، بردگی پس از اسلام، وضعیت گدایان و درویشان، موقعیت اجتماعی زنان، وضعیت زنان در قرون وسطی، زن در عصر پهلوی، وضعیت حجاب و تحولات زنان مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

آیین مملکت‌داری ایران اسلامی در یک نگاه

در جلد چهارم «تاریخ اجتماعی ایران» خوانندگان با شیوه حکومت و سازمان سیاسی و اداری بعد از اسلام آشنا می‌شوند. در قسمت اول کتاب از آیین سیاست و مملکت‌داری، حقوق سیاسی و اجتماعی مردم، حدود قدرت سلاطین و زمامداران و عقیده متفکرین و صاحبنظران ایرانی این زمینه‌ها، مطالبی نقل شده است.

تکاپوی اقتصادی ایرانیان از روزگاران کهن تا امروز

در فصل نخست جلد پنجم کتاب، زندگی اقتصادی مردم ایران و ملل تابع، در عهد هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است.

در فصل‌های بعد، زندگی اقتصادی و تجاری ایران و بعضی از ملل اسلامی بعد از ظهور اسلام، سیاست اقتصادی اعراب، وضع طبقات مختلف، پیشرفت صنعت و کشاورزی ایران از عهد سامانیان تا حمله مغول، وضع عمومی و مختصات شهرها، ارزش اقتصادی و صنعتی هریک از بلاد ایران، وضع خیابان‌ها و کوچه‌ها، کاروانسراها، حوادث ناگوار اقتصادی و اجتماعی در طول تاریخ همانند خشکسالی، قحطی، وبا، طاعون و دیگر امراض همه‌گیر، معامله و دادوستد و سیر تکاملی آن، مظاهری از تمدن قرون وسطایی ایران، طرز مسافرت، راه‌ها و وسایل نقلیه، مشکلات تجاری، بازرگانی، آرا و نظریات اقتصادی متفکران ایرانی از عهد زرتشت تا روزگار قاجار و پهلوی، افکار و اندیشه‌های اقتصادی در غرب از یونان باستان تا کنون و آثار انقلاب صنعتی و رشد ماشینیسم، پدیده استعمار و عوارض آن، علل و عوامل توسعه و انحطاط اقتصادی و دیگر مطالب متنوع از مباحث این جلد است.

آشنایی با مظاهر زندگی ایرانیان

در جلد ششم، مظاهر گوناگون زندگی اجتماعی ایرانیان از جمله، اخلاق و رسوم، مراسم عروسی، عزا، نحوه پذیرایی از مهمانان، انواع خوراک و پوشاک، همچنین تفریحات و سرگرمی‌های مردم در دوران‌های مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. با مطالعه این جلد از کتاب می‌توان دریافت که عوامل گوناگونی در تکوین اخلاقیات و نفسانیت افراد اجتماع تاثیر می‌گذارد، که از آن جمله دوران تاریخی و محیط اجتماعی تاثیر فراوانی در پیدایش اخلاقیات مردم دارد. مولف به‌طور مثال توضیح داده است؛ نظریات اجتماعی و تعالیم سیاسی ابن‌مقفع که در حدود ۱۳ قرن پیش اظهار شده و تعالیم اخلاقی سعدی که در حدود ۷ قرن پیش در عهد اتابکان فارس در آثار منظوم و منثور سعدی منعکس شده، کاملا با محیط اجتماعی و تاریخی آن دوران‌ها مطابقت دارد.



دوران وابستگی ایران به قدرت‌های بزرگ

در جلد هفتم، مناظر متنوعی از زندگی اجتماعی ایرانیان در دوران بعد از اسلام ترسیم می‌شود. ۱۰ فصل این جلد از کتاب، تاریخچه فعالیت‌های ورزشی در ایران باستان، شکار حیوانات و تفریح باد و دام، وضع خوراک و پوشاک مردم، مشکلات و مسایل جنسی در ایران، تاریخچه موسیقی و سازهای ایرانی، تاریخچه انتشار و شیوع مواد مخدر در ایران و وضع هنر و صنعت را دربرمی‌گیرد.

با آن‌که ایران در تمام مظاهر زندگی اجتماعی و اقتصادی تا قرن هفدهم دارای تاریخی درخشان و قدرتی انکارناپذیر بوده و از نظر ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی سرآمد کشورهای متمدن جهان در قرون وسطی و قرون جدید به‌شمار می‌رفته است، از اواخر قرن هفدهم میلادی در اثر رشد ماشینیسم و انقلاب صنعتی و نفوذ سیاست‌های استعماری به تدریج از وسعت خاک ایران کاسته شد و اکثر صنایع دستی و موسسات اقتصادی و کارگاه‌های پارچه‌بافی و دیگر صنایع که مجموعا احتیاجات ایران را تامین می‌کرد، روبه تعطیلی نهاد و سیل کالاهای خارجی از انگلستان و فرانسه و دیگر کشورهای صنعتی به ایران روان شد و سیاست مداخله اجانب در وضع عمومی کشور از اواخر عهد صفوی یعنی از زمان پادشاهی شاه سلیمان آغاز شد، از دوره فتحعلی‌شاه به بعد در اثر غفلت زمامداران و رواج جهل و فساد و خیانت رو به فزونی نهاد و تلاش بزرگمردانی چون قائم مقام فراهانی، میرزا تقی‌خان امیرکبیر و سید جمال‌الدین اسدآبادی در راه احیای استقلال و تجدید موقعیت اجتماعی و اقتصادی ایران در اثر کارشکنی اجانب و خیانت پادشاهان قاجاریه و بعضی رجال مزدور آن دوره به ثمر نرسید و ایران مدت‌ها وابسته قدرت‌های بزرگ آن روزگاران شد.

نگاهی به حیات ادبی ایرانیان

جلد هشتم به حیات ادبی مردم این سرزمین از قرن دوم و سوم هجری به بعد است. پیرامون اوضاع سیاسی ایران و آمد و رفت سلسله‌ها و جنگ‌ها و کشورگشایی‌ها آثار فراوانی در دست است. ولی در این آثار کمتر به رابطه زمامداران با مردم و وضع اقتصادی و اجتماعی اکثریت، در اوضاع آشفته بعد از اسلام سخنی به میان آمده است.

در این جلد سعی شده است در رابطه با حیات ادبی ایران بعد از اسلام با توجه به وضع عمومی مردم و رابطه شعرا و اهل فهم و ادب با اکثریت خلق ایرانی مطالبی گردآوری شود تا خوانندگان ضمن آشنایی با شعرا و نویسندگان ایرانی در ۱۳ قرن اخیر، کم و بیش با وضع توده مردم، بیدادگری‌ها و مظالم مالکین و هیات حاکم زمان نسبت به توده مردم، به اختلاف فاحشی که بین ایران دهه ۵۰ با ایران قبل از استقرار مشروطیت وجود دارد، آشنا شوند.

انشعابات دین و فلسفه

جلد نهم مربوط به فرقه‌ها و انشعاباتی است که پس از رحلت پیامبر اعظم (ص) مخصوصا از قرن دوم تا سوم هجری به بعد در دین اسلام پدید آمد که از آن میان مذاهب اهل سنت و جماعت و مذاهب اهل تشیع و مذاهب گروه خوارج، پیروان فراوان و اهمیت و اعتبار بسیار کسب کرده‌اند. آنچه مسلم است از روزگار قدیم، طبقات مختلف‌ جامعه بشری بدون توجه به روح ادیان و مذاهب توحیدی برحسب منافع اقتصادی سیاسی و اجتماعی خویش در ادیان و مذاهب مختلف از جمله در دین یهود و نصار و اسلام تغییراتی داده و به نام خدا و رسول و پیشوایان دین، دسته‌ها، گروه‌ها و فرقه‌های جدیدی پدید آورده‌اند.

اندیشه‌های فلسفی و اجتماعی ایرانیان

در جلد پایانی افکار و اندیشه‌های فلسفی و اجتماعی در ایران مورد مطالعه قرار گرفته است. در این کتاب برای رعایت بی‌طرفی، کلیه آرا و نظریات گوناگون فلسفی عینا نقل و درج شده است تا خواننده با افکار و نظرات گوناگون متفکران و صاحب‌نظران ایران و دیگر ملل پیشرفته جهان اسلام آشنا شده و خود با محک عقل، نظریات مختلف و متباین را مورد پژوهش و تحقیق قرار دهد.