نگاهی اجمالی به فراز و فرود قزلباشان

مهاجرت ترکمانان به آناطولی دردوره ی حکومت سلجوقیان،گرایش آنان رادر این ناحیه به مذهب شیعه به همراه داشت. آنان باحفظ ایدیولوژی خود به گروه های اهل طریقت وتصوف پیوستند. برآمدن چهره ی برتری از جامعه ی اهل طریقت، به نام شیخ صفی الدین اردبیلی وگسترش دایره ی آوازه وشهرت وی درنواحی مختلف ایران و مناطق همجوار، سبب شد که ترکمانان آناطولی به وی گرایش یابند. پیوستن گروه های مختلف موسوم به قزلباشان که بر طریقت بودند، بازماندگان شیخ صفی را به کسب قدرت سیاسی درکنار قدرت معنوی که یافته بودند وسوسه کرد.
هماهنگی و پیوند فرزندان و نوادگان شیخ با گروه های متصوفه و اهل طریقت آناطولی، به تدریج راه را برای تاسیس یک حکومت اهل طریقت با ایدیولوژی شیعه درایران باز کرد. دردوره ی تاسیس حکومت صفویه تا تحکیم و تثبیت آن ها، نقش قزلباشان درساختار قدرت قابل اعتناست. اما ازدوره ی سلطنت شاه عباس یکم، به سبب گرایش نهاد قدرت سیاسی به تمرکزگرایی، در مقابل نیروی قزلباشان،که خواهان عدم تمرکز اقندارسیاسی بودند وسوابق و پیشینه ی غیرقابل دفاع قزلباشان در ایجاد وحدت در دو حوزه ی سیاسی و اجتماعی، شاه عباس یکم، با تشکیل سپاه شاهسون، سبب کاهش قدرت قزلباشان شد و در این راستا، املاک را به خاصه تبدیل کرد. خارج ساختن قزلباشان از ساختار قدرت که با سپردن تربیت ولیعهدها از اتابکها (سرپرستان ) به خواجه سرایان واهل حرم، تغییرمالکیت به خاصه و ایجاد مناصب جدید درساختار قدرت به نام قوللرآقاسی، در مقابل منصب قورچی باشی، به تدریج موجب غلبه ی منصب قوللر آقاسی(نیروهای جدید درساختارقدرت) در مقابل قورچی باشی ها(نیروهای سنتی قزلباشان)گردید.
این جابجایی درساختارقدرت صفویه اگرچه موجب اصلاحاتی درتشکیلات اداری و لشکری گردید ولی به دنبال آن حکومت صفویه را از حمایت و پشتیبانی نیروهای وفادار سنتی محروم کرد. نیروهای جدید ساختار قدرت که شامل: غلامان خاصه، ملکه های مادر و خواجه سرایان می شد نتوانستند حکومت صفویه را در اقتدار نگه دارند بلکه آنان با رقابت و دسیسه ها بین خود موجبات فروپاشی و اضمحلال تدریجی آن حکومت را فراهم ساختند. جالب توجه این است که بدانیم در دوره ی سلطنت دوشاه صفوی: "شاه صفی" و "شاه عباس دوم" سه دارنده ی منصب قورچی باشی به نام های جانی بیگ، میرزا عیسی و ساروخان تالش کشته شدند که از نیروهای سنتی و وابسته به قزلباشان بودند. زمانی که مهاجمان افغانی به قصد تسخیر پایتخت ایران از قندهار حرکت کردند چند دهه ای بود که قزلباشان ازصحنه ی قدرت برکناربودند.