تاریخ نگاری در ایران

اقسام تاریخ نگاری :
۱. تاریخ نگاری عمومی
۲. تاریخ نگاری محلی
۳. تارخ نگاری دودمانی
۴. تک نگاری
۵. تاریخ نگاری منظوم
سنّت تاریخ نگاری در ایرانِ پیش از اسلام به سبب فقدان آثار مکتوب بدرستی مشخص نیست ، ازینرو نمی توان از تاریخ نگاری مستقلی دست کم تا زمان ساسانیان یاد کرد. افزون بر این ، ایرانیان بیشتر متمایل به حفظ سنن شفاهی بوده اند تا مکتوب کردن حقایق تاریخی.
همچنین گمان مى‌رود که در زمان استیلاء عربان بر ایران، هیچ‌گونه تاریخ‌نگارى ایرانى وجود نداشته است. خود عربان پیش از ظهور دین اسلام نوعى سنت تاریخ‌نگارى به‌نام ایام‌العرب یا جنگ‌هاى اعراب داشته‌اند که دربارهٔ جنگ‌هاى بین دو یا چند قبیله و اعمال و رفتار قهرمانان قبیله و سرکردگان آن بوده است.
از سده سوم تا هفتم ه.ق دوره اعتلای فرهنگی یا عصر رنسانس اسلامی به شمار می آید. از اواخر قرن سوم تا اواخر قرن چهارم ، تحولاتی در تاریخ نگاری اسلامی روی داد و علت آن تا حدی نفوذ پژوهشهای فلسفی بود و نیز به این سبب که نگارش تاریخ از دست عالمان دینی به دست کارکنان رسمی دولت و دولتمردان افتاد.
۱) تاریخ نگاری عمومی:
در تاریخ نگاری عمومی، مورخان آثار خود را از خلقت عالم و داستان آدم و حوا آغاز می کردند و پس از شرح سرگذشت پیامبران ، به تاریخ اساطیری ایران از کیومرث (نخستین انسان و نخستین پادشاه ) می پرداختند و تا پایان عهد ساسانی را می نوشتند. سپس تاریخ اسلام را از زندگانی پیامبر اکرم و تاریخ سلسله های ایرانی را تا عصر خویش می نگاشتند. مؤلفان اینگونه آثار جهان بینی اسلامی داشتند و در تألیف تاریخ جهان بیشتر به روایتهای ایرانی و اسلامی توجه می کردند و به تاریخ سایر ملل کمتر می پرداختند.
کهن ترین تاریخ عمومی به جا مانده به زبان فارسی ، تاریخ بلعمی نوشته ابوعلی بلعمی است . نثر و شیوه تاریخ نگاری تاریخ بلعمی ، سرمشق مؤلفان بعدی شد. این نوع از تاریخ نگاری تا دوره قاجار ها نیز رواج داشت اما پس از آشنایی ایرانیان با غرب و روش های تاریخ نگاری جدید به کلی منسوخ گشت.
۲) تاریخ نگاری محلی :
این تاریخها از ظهور و فروپاشی امپراتوریهای بزرگ الهام می گرفت و احتمالاً واکنشی علیه تمرکزگرایی سلسله های بزرگ بود. انگیزه اصلی مورخانی که به تاریخ محلی می پرداختند، کسب افتخار برای منطقه خود و اعتقاد به این بود که رویدادهای سرزمینشان شایسته ضبط در تاریخ است . شاید یکی از علل رشد تاریخ نگاری محلی در دوره صفوی و قاجاری همین بوده است .
تاریخهای محلی بیش از تاریخهای عمومی به بررسی شخصیتها و تشکیلات اداری و اجتماعی می پردازد. تقریباً همه تواریخ محلی با توصیف جغرافیای منطقه و تأثیر آن بر تاریخ منطقه ادامه می یابد. در بیشتر این آثار به رویدادهای مهمی که به بنیان شهر یا شهرهای منطقه انجامیده ، پرداخته شده است .
۳) تارخ نگاری دودمانی:
از دیگر اقسام متداول تاریخ نگاری ایرانی ، تاریخ نگاری دودمانی یا سلسله ای است . مورخان ، شاید به انگیزه پاداش گرفتن از شاهان ، تاریخ سلسله آنان را تألیف می کردند. سلسله های مستقل ایرانی در واقع وظیفه تغییر سنّت تاریخ نگاری از عربی به فارسی را برعهده داشتند، ازینرو تاریخهای این سلسله ها بیشتر به فارسی نوشته شد. از دوره مغول به سبب توجه سلسله های محلی به ثبت تاریخ خود، تاریخ نگاری سلسله ای با تاریخ نگاری محلی درآمیخت .
۴) تک نگاری :
در این قسم از تاریخنگاری به زندگانی (تاریخ) یک پادشاه یا صاحب منصب و ... پرداخته می شد. آثار تک نگاری تاریخی در ایران را از دوره تیموریان در دست داریم . "عجائب المقدور فی نوائب تیمور" از ابن عربشاه در باره تیمور نوشته شده است . "تاریخ عالم آرای امینی" از روزبهان خنجی اطلاعات مفیدی در باره امرای آق قوینلو دارد. از تک نگاریهای دوره صفوی می توان به "فتوحات امینی" از صدرالدین سلطان ابراهیم امینی هروی در باره شاه اسماعیل اول اشاره کرد .
۵) تاریخ نگاری منظوم :
همانگونه که از نام آن پیداست روایت تاریخ به صورت نظم است. در ایران به ویژه از دوره مغول ، تاریخ نگاری منظوم وجود داشته است . از آثار این دوره می توان به "تاریخ غازان" از شمس الدین کاشانی و "چنگیزنامه یا شهنشاه نامه" سروده احمد تبریزی اشاره کرد.
از دوره صفوی نیز می توان به این آثار اشاره کرد: شاهنامه هاتفی یا اسماعیل نامه سروده عبداللّه هاتفی در باره فتوحات شاه اسماعیل اول که ناتمام مانده است ، دو مثنوی از سراینده ای با تخلص قدری در باره واقعه بازپس گیری هرمز از پرتغالیها به نامهای جنگ نامه قشم و جرون نامه که ضمن آن قتل امامقلی خان به امر شاه صفی هم وصف شده است.
از تاریخهای منظوم دوره افشاری، شاهنامه نادری است که نظام الدین عشرت سیالکوتی قریشی آن را در باره حمله نادرشاه افشار به هند و جنگهای او تا زمان مرگش سروده است.