به بهانه انتشار کتاب ارّان از آغاز تا قرن دوم هجری

قرون نخستین هجری از مهم‌ترین دوره‌ها در تاریخ سرزمین‌هایی است که به‌وسیلۀ مسلمانان فتح گردیدند؛ زیرا با آغاز سدۀ اول هجری و ظهور اسلام که متعاقب آن، ورود مسلمانان به سرزمین‌های مختلف را در پی داشت، تغییرات گسترده‌ای در همۀ ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، دینی، اقتصادی و... مناطق فتح‌شده به وجود آمد. فتوحات مسلمانان پس از فتح ایران و مناطق داخلی آن، بخصوص آذربایجان که زمینه‌ای برای ورود مسلمانان به قفقاز بود، متوجه ارّان و دیگر مناطق قفقاز گردید. با توجه به گزارش‌های منابع، ارّان در سال‌های ۲۴- ۲۶ هجری در دوران خلافت عثمان بن عفّان به‌وسیلۀ حبیب بن مسلمۀ فهری و سلمان بن ربیعۀ باهلی با صلح فتح گردید و خاندان مهران که در اواخر حکومت ساسانیان به‌تدریج فرمانروایی ارّان را به دست آورده بودند، مجبور به پذیرش حاکمیت مسلمانان شدند و تحت تابعیت آنان درآمدند؛ امّا تابعیت حاکمان ارّان چندان پایدار نبود و بستگی به اقتدار مسلمانان داشت. به‌طوری‌که بعد از قتل عثمان به دلیل آشفتگی که در میان مسلمانان به وجود آمده بود جوانشیر، حاکم ارّان با کنستانت دوم امپراتور روم شرقی پیمان اتّحاد بست و تحت حمایت او قرار گرفت.
با آغاز خلافت معاویه بن ابوسفیان که فتوحات مسلمانان دوباره از سر گرفته شده بود، جوانشیر به دلیل بیم حملۀ مسلمانان، راه صلح و مسالمت را در پیش گرفت و حتّی دو بار به شام نزد معاویه رفت. بدین ترتیب، سرزمین ارّان از همان ابتدای حکومت مسلمانان، بستگی به اقتدار و ضعف مسلمانان از آنان اطاعت می‌کردند؛ تا اینکه، سلطۀ کامل دستگاه خلافت بر ارّان در سدۀ اول هجری روی داد و در اواخر خلافت عبدالملک بن مروان در سال ۸۵-۸۶ هجری، مسلمانان، خاندان مهران را برانداختند و شیرویه آخرین فرمانروای آن را به دمشق بردند و در آنجا به‌طور پنهانی به قتل رسانیدند. بدین ترتیب، پس از فتح با صلح ارّان، والیانی از جانب خلیفه، برای ادارۀ آن فرستاده می‌شد و از طرف دیگر حاکمان محلی، حکومت این سرزمین را بر عهده داشتند. از این به بعد، والیان خلفای اموی و عباسی در ارّان از آزادی عمل بیشتری برخوردار شدند و حاکمان محلی، تحت تابعیت والیان درآمدند؛ البته بنا به گزارش‌های منابع جغرافیای و تاریخی، در این دوره ارّان جزئی از ارمنستان به شمار می‌آمد و در واقع والیانی که از سوی خلیفه فرستاده می‌شدند به حکومت ارمنستان منصوب می‌شدند که ارّان را نیز شامل می‌شد.
حاکمیت طولانی مسلمانان در ارّان و قفقاز، موجب بروز برخوردهای بعدی آنان با خزرها گردید که از زمانی بسیار دورتر مدام از دربند (باب الابواب) عبور می‌کردند و ارّان و دیگر سرزمین‌ها را مورد غارت قرار می‌دادند. در این دوره، مسلمانان، ارّان را به‌عنوان پایگاهی برای جلوگیری از حملات خزرها قرار دادند و ارّان صحنۀ نبردهای میان مسلمانان و خزرها گردید. حملات خزرها در بسیاری از موارد، شرایطی را به وجود می‌آورد که مخالفان حکومت مسلمانان در ارّان و بخصوص ساکنان مسیحی آن از فرصت به دست آمده استفاده کرده و در برابر مسلمانان شورش کنند؛ بنابراین، مسلمانان، در ارّان از دو سو با مشکل مواجه بودند: ۱- ساکنان ارّان و بخصوص مسیحیان این سرزمین در برابر مسلمانان دست به شورش می‌زدند. ۲- حملات پی‌درپی سپاهیان خزرها عرصه را بر مسلمانان تنگ می‌کرد. با توجه به شرایط موجود در دو قرن اول هجری مسلمانان برای حفظ موقعیت خویش در ارّان و دیگر سرزمین‌های قفقاز از یکسو در مقابل ساکنان ارّان راه اعمال زور و فشار را در پیش گرفتند و شورش‌های آنان را سرکوب کردند و از طرف دیگر مجبور به ایجاد استحکامات و شهرهای دارای قلاع محافظ شدند و پادگان‌های نظامی در مراکز مهم سوق‌الجیشی به وجود آوردند. این روند در دوران خلافت عباسیان نیز ادامه داشت و اوضاع ارّان بستگی به اقتدار دستگاه خلافت و والیانی که از سوی خلیفه فرستاده می‌شدند گاهی آرام و گاهی همراه با شورش و ناآرامی بود. این شورش‌ها و ناآرامی‌ها در اواخر سدۀ دوم و اوایل سدۀ سوم هجری به دلیل قیام بابک خرمّدین در آذربایجان و ارّان و همچنین به دلیل ضعف عاملان خلیفه بیشتر شد و حاکمان محلی ارّان که به‌نوبۀ خود از والیان خلیفه اطاعت می‌کردند، تحت تابعیت بابک درآمدند و سرزمین ارّان جزئی از قلمرو بابک به شمار آمد؛ ولی با توجه به سرکوبی قیام بابک، سرزمین ارّان دوباره تحت تابعیت دستگاه خلافت درآمد.
با توجه به گزارش‌های منابع و آنچه ارائه گردید، می‌توان نتیجه گرفت: در دو قرن اول هجری، ارّان با اعمال زور و فشار از سوی مسلمانان و شورش‌های پی‌درپی اهالی ارّان همراه بوده است. همچنین ارّان تحت تابعیت حاکمان محلی قرار داشتند که ایشان نیز به‌نوبۀ خود، تحت تابعیت والیان و عاملانی بودند که از جانب دستگاه خلافت به حکومت فرستاده می‌شدند. اگر این عاملان، دارای اقتدار و نیرومند بودند حاکمان محلی به اطاعت درآمده و خراج می‌پرداختند وگرنه؛ از پرداخت خراج خودداری کرده و به‌صورت مستقل بر ناحیه‌ای که در اختیار داشتند حکومت می‌کردند. والیان و عاملان خلفا نیز که از شام و بغداد برای حکومت مأمور می‌شدند گاه در ارمنستان و گاه در آذربایجان مستقر بودند. به همین دلیل، در منابع سده‌های نخستین اسلامی شرح این سه سرزمین در یک مجموعه با عنوان «آذربایجان و ارمنستان و ارّان» آمده است.