تاریخ ایران به روایت «اختر»

دو دهه پایانی سلطنت ناصرالدین شاه قاجار ( سلطنت از ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ هجری قمری ، برابر با ۱۸۹۶-۱۸۴۸ میلادی ) با امواج پرقدرت تجدد گرایی و فکر تغییر و اصلاحِ ایران همراه بود.ترقی خواهی به خواست عمومی نخبگان جامعه ایران تبدیل شد و زمینه ساز جنبش های فکری و اجتماعی گردید.حتی خود شاه نیز گفتارها و رفتارهایی از تجدد خواهی و ترقی گرایی ارایه داد.روزنامه ها نیز در این حرکت نقش فعال و کارآمدی داشتند.بنا به اقتضای زمانه ، این روزنامه ها در خارج از ایران چاپ می شدند و نخستین روزنامه ایی که پرچمدار این حرکت گشت ، روزنامه اختر بود که به مدت بیست سال در استانبول چاپ شد و به ایران و سایر نقاط آمد.این روزنامه فکر تغییر و اندیشه ترقی را به خوانندگانش عرضه کرد و از قضا استقبال خوبی هم از آن بعمل آمد.
افزون بر اندیشه ترقی خواهی ، انعکاس اخبار جهان و رویدادهای مهم کشور عثمانی نیز انجام گرفت.یکی از ستون های ثابت این روزنامه در خلال سال های سوم تا پنجم انتشارش ، نگارش تاریخ ایران از دوران اساطیری تا عصر حاضر بود .
در کشورهای پیشرفته یِ آن روزگار ، رواج دهنده اندیشه ترقی ، تاریخ بود و نویسندگان روزنامه اختر تلاش کردند از راه بیان تاریخ ایران ، بذر تغییر و ترقی را در زمین معرفت نخبگان ایرانی بکارند.به مدت دو سال ستونی ثابت به شرح تاریخ ایران اختصاص یافت که مندرجات آن را به چند بخش می توان تقسیم کرد :
۱. دوران اساطیری یا پیش از تاریخ
۲. دوران باستان یا پیش از اسلام
۳. دوره اسلامی تا عصر حاضر
بیشترین بخش این ستون به تاریخ ایران باستان اختصاص داشت ، شاید از آن روی که یادآوری دوران اوج و شکوه تاریخی کشوری که مردمانش در سیه روزی های روزگار خود غرق بودند می توانست راه نجاتی باشد و انگیزه ایی برای ترقی خواهی به ایشان ارایه کند.
دوره معاصر کمترین بخش از این نوشته ها را بخود اختصاص داده ، چرا ؟ شاید از آن روی که برای نویسندگان اختر نگارش وقایعی که می توانست با واکنش تند دربار قاجار و محدودیت های چاپ و نشر آن مواجه گردد ، کاری نشدنی بود.اختری ها بیش از هر چیز حفظ روزنامه و انتشار آن برای شان اهمیت داشت و از این روی در مقاطع مختلف با محافظه کاری و احتیاط مانع توقیف و تعطیلی روزنامه شدند.
ای کاش چنین ملاحظاتی نبود و نویسندگان اختر اطلاعات بیشتری از تاریخ ایران در عصر خود ارایه می کردند اما متاسفانه قسمت های مربوط به تاریخ معاصر چند صفحه بیش نیست ! اما خوشبختانه اختر اطلاعات خوبی از زمانه خود ، نه در قالب تاریخ نگاری ، ارایه می کند که توجه به آن می تواند پژوهشگران را با تاریخ اجتماعی مردم ایران در آن عصر آشنا سازد.گزارش های مرتب و مفصلی که اختر از اوضاع شهرها و روستا های ایران و وضعیت معیشت مردم ارایه می کند ، منابع مهمی برای تاریخ اجتماعی ایران به حساب می آید.
گردآوری ، تحقیق و تصحیح بخش تاریخ نگاری روزنامه اختر به جهت حفظ آن انجام شده است.همان گونه که چاپ این کتاب می تواند پژوهشگران تاریخ ایران و علاقمندان به مطالعه آن را از مراجعه به صفحات پرشمار و جلدهای پرتعداد روزنامه اختر – که متاسفانه به سختی در اختیار پژوهشگران قرار می گیرد - بی نیاز گرداند.
نوشته های اختر با امانت داری کامل نسخه برداری و تایپ شده و توضیحات لازم در پانوشت ها ارایه گردیده است.اگر جایی مطلبی ناخوانا بوده به صورت نقطه چین با توضیح در پاورقی مشخص شده که یک یا چند کلمه خوانده نشده است.عناوین فصول و بخش ها ، به جهت انتظام بیشتری فکری خوانندگان ، از سوی محققان کتاب حاضر به نوشته اصلی افزوده شده ولی سایر مطالب و تقسیم بندی ها عینا از رزونامه اختر نقل گردیده است.
امیدوارم در مراحل بعد درباره شیوه تاریخ نگری و تاریخ نگاری نویسندگان این ستون بیشتر مجال تحقیق و گفتار فراهم آید.کوتاه سخن آنکه این نوشته ها یک تاریخ نگاری سنتی و روایی را با کمترین تحلیل و تبیین ارایه می کند ، همان که سنت تاریخ نویسی معمول در ایران بوده است.

از نظر شناخت منابع تاریخی این نوشته ها نیز نویسنده یا نویسندگان در جاهایی به منابع خود اشاره کرده اند که عبارت است از :
۱. کتاب مروج الذهب مسعودی به عنوان یکی از منابع تاریخی ایران پیش از اسلام و نیز ایران دوره اسلامی .
۲. ترجمه هایی از تاریخ هردوت به عنوان مراجع تالیف بخش تاریخ ایران پیش از اسلام .
۳. ترجمه هایی از مورخان یونان و فرنگ ( بدون اشاره به نام کتاب ها و نویسندگان ) در بخش تاریخ اسطوره ایی ایران .
۴. کتاب أخبار الدول و آثار الأول فی التاریخ ، از احمد بن یوسف دمشقی به عنوان یکی دیگر از منابع تاریخ ایران پیش از اسلام .
۵. کتاب تاریخ ایران از سرجان مالکم که در بخش تاریخ باستانی ایران از آن استفاده کرده است .
۶. کتاب تاریخ گزیده از حمدالله مستوفی که به عنوان منبع در قسمت تاریخ ایران پس از اسلام در بخش غزنویان به آن اشاره شده است .
۷. کتاب تاریخ روضه الصفا فی سیره الانبیاء و الملوک و الخلفا ، کتابی است در تاریخ عمومی جهان از میرخواند، محمدبن خاوند شاه ، زیسته در حدود سالهای ۹۰۳-۸۳۷ قمری.از این کتاب در بیان تاریخ غزنویان استفاده شده است.
۸. کتاب سالنامه تاریخ ، محمد حسن خان اعتماد السلطنه ، به عنوان منبع و سند اطلاعات مرتبط با تاریخ ایران دوره اسلامی.
۹. کتاب اجمل التواریخ از رضا قلی خان هدایت که نسخه ایی است خطی و پنج نمونه از آن در کتابخانه های آستان مقدس قم و مجلس شورای اسلامی موجود است . از این کتاب در قسمت مربوط به جانشینان تیمور گورکانی استفاده شده است .
۱۰. کتاب روضه الصفای ناصری از رضا قلی خان هدایت.از این کتاب در قسمت مربوط به تاریخ قاجار استفاده شده است .
در ابتدای تحقیق تصور می کردم که بخش تاریخ ایران باستان این ستون را میرزا آقاخان کرمانی ، از نویسندگان روزنامه و از نخستین کسانی که درباره تاریخ ایران تحقیق و نوشته دارد ، تحریر کرده است اما با بررسی بیشتر مشخص شد که همکاری میرزا آقاخان کرمانی با این روزنامه تنها اندکی بیش از یکسال بوده و به دلیل اختلاف مالی و فکری پایان یافته است و از این روی نمی توان میرزا آقاخان را نویسنده تمام و کمال این بخش دانست ، البته همچنان این احتمال که بخشی هایی از آن را نوشته باشد قابل انکار نیست .اما با آنکه سبک نوشته ها و تقسیم بندی میرزا آقاخان کرمانی از تاریخ ایران باستان در کتاب آیینه ی اسکندری با سبک و سیاق نوشته های ستون تاریخی روزنامه اختر تفاوت دارد ، همچنان وی را می توان یکی از نویسندگان این ستون فرض کرد.البته دیگر نویسندگان اختر ، و به ویژه نجفقلی نایب سفارت ایران در استانبول ، نیز از آن مایه علمی برخوردار بودند که بتوانند مطالب تاریخی بنگارند ولی با توجه به عدم تصریح نام نویسندگان بخش تاریخ ایران روزنامه اختر ، همچنان می توان تصور کرد که این ستون اقتباسی است از کتاب هایی که نام برده شده و کتاب هایی که نام برده نشده و نیز اطلاعاتی که نویسندگان از زمان خود ( تاریخ قاجار ) داشتند ، که با یک ویراستاری به صورت متنی یکدست چاپ شده است.
متن دارای اغلاط تایپی فراوانی بود که تا حد امکان اصلاح شد.همچنین در معرفی شخصیت های تاریخی تا آنجا که امکان داشت تلاش گردید در پانوشت ها توضیحات لازم داده شود.برخی از اسامی ناآشنا نیز تا حد درک و فهم نویسندگان با شخصیت های تاریخی آشنا و مشهور تطبیق داده شد.
این که چرا یک روزنامه غیر دولتی با هزینه خود ستون تاریخی دراز دامنی را می نویسد و این مطالب تا چه حد به شکل گیری هویت ملی ایرانی و مباحث تازه و مطرح آن روزگار مانند ناسیونالیسم ، ملی گرایی و دولت ملی ؛ کمک می کرد را هم می توان با مطالعات بیشتر مورد تجزیه و تحلیل قرار داد.


«بخشی از مقدمه کتاب»