مروری بر مهمترین منابع تاریخ عثمانی

حکومت عثمانی ازجمله مهمترین و درازمدت‌ترین حکومت‌های تاریخ به شمار می‌رود. این حکومت از ابتدای تاسیس تا انتهای عمر خویش همواره روابط پر فراز و نشیبی با حکومت‌های ایرانی داشته است. مورخان ایرانی نیز همواره تاریخ عثمانی را موردتوجه قرار می‌دادند چنانکه به عنوان مثال از دوره صفوی در آثاری همچون احسن‌التواریخ روملو و تاریخ عالم‌آرای اسکندر بیگ منشی این توجه به تاریخ عثمانی مشهود است. با نو شدن تاریخ در ایران نیز تاریخ عثمانی از جمله موضوعاتی بود که مورد توجه پژوهشگران تاریخ قرار گرفت. لکن عدم آشنایی با زبان ترکی استانبولی و ترکی عثمانی و عدم آشنایی با مراجع تاریخ عثمانی و صعوبت دسترسی به آن‌ها موجب شد تا اکثر پژوهشگران ایرانی، پژوهش‌های خویش درباره تاریخ عثمانی را متکی به مراجع فارسی کرده و از منظر مورخان ایرانی به تاریخ عثمانی بنگرند. این نوشتار در نظر دارد تا به طور گذرا برخی از مهمترین منابع تاریخ عثمانی را معرفی نموده، تا پژوهشگرانی که قصد مطالعه و پژوهش درباره تاریخ عثمانی دارند را یاری نماید.
مهمترین منابع تاریخ عثمانی از این قرار هستند:
داستان تواریخ ملوک آل‌عثمان: نوشته احمد گرمیانی
تواریخ آل‌عثمان: مجهول المولف
تواریخ‌السلاطین عثمانیه: نوشته وزیر اعظم محمد پاشا قرامانی که تاریخ دولت عثمانی از زمان تاسیس دولت عثمانی تا دوره نخستین حکومت مستقل ایشان را شامل می‌شود.
تاریخ ابوالفتح: نوشته طورسون بیگ. اساس مباحث این کتاب مربوط به دوره سلطان محمد دوم است لکن اطلاعاتی نیز درباره سلطان بایزید دوم ارائه می‌دهد.
تواریخ آل‌عثمان: نوشته عاشق پاشازاده. این اثر حاوی وقایع تاریخ عثمانی از ابتدا تا سال ۹۰۸ هجری است. در ضمن حاوی آگاهی‌های مفیدی راجع به طریقت‌های صوفیانه آناتولی است.
کتاب جهان‌نما: نوشته محمد نشری. این اثر شامل تاریخ عمومی جهان اسلام است. از این اثر بزرگ که شامل هشت قسمت بود تنها قسمت ششم که مربوط به تاریخ عثمانی بود باقی مانده است. این قسمت شامل تاریخ عثمانی تا زمان سلطان بایزید دوم است.
هشت بهشت: نوشته ادریس بدلیسی که شامل تاریخ دولت عثمانی از زمان عثمان تا هشتمین سلطان یعنی سلطان بایزید دوم است.
تاریخ آل‌عثمان: نوشته ابن کمال(کمال پاشازاده) که نویسنده طی آن، تاریخ عثمانی را از ابتدا تا سال ۹۳۳ هجری آورده است.
تواریخ آل‌عثمان: نوشته لطفی پاشا که شامل تاریخ دولت عثمانی از ابتدای ظهور آن تا سال ۹۶۱ هجری است.
تاریخ پچوی: نوشته ابراهیم افندی است که وقایع مابین سال‌های ۹۲۶-۱۰۴۹ هجری را در برگرفته و از مهمترین منابع تاریخ عثمانی به‌شمار می‌آید.
تاریخ صولاق‌زاده: نوشته محمد همدمی صولاق‌زاده که تاریخ عثمانی را از آغاز تا ۱۰۶۷ هجری بازگو میکند.
سیرالانبیاء عظام و احوال خلفای کرام: این اثر با عناوین دیگری همچون مناقب آل‌عثمان، تاریخ نشانجی، تواریخ آل‌عثمان و تاریخ رمضان‌زاده شناخته می‌شود اثر خامه رمضان محمد است. این اثر نوعی تاریخ عمومی است که در قسمت سوم کتاب که تقریبا دو سوم کتاب را شامل می‌شود تاریخ دولت عثمانی در زمان سلطان سلیمان قانونی را روایت کرده است.
مرآت الادوار و مرقات الاخبار: نوشته مصلح الدین لاری که شامل یک دوره تاریخ عمومی و تاریخ عثمانی تا زمان درگذشت سلطان سلیمان قانونی است.
کنه الاخبار: مصطفی عالی که شامل یک دوره تاریخ عمومی جهان است. قسمت مربوط به تاریخ عثمانی این اثر بسیار مفصل بوده و تا زمان سلطان محمد سوم را شامل می‌شود.
تاج‌التواریخ: نوشته خواجه سعدالدین افندی که با اسلوبی ادبی و مصنوع به نگارش درآمده و مشتمل بر تاریخ عثمانی تا پایان دوران سلطان سلیم دوم(۹۲۶ هجری) است.
منشآت السلاطین: نوشته فریدون بیگ که در آن تعداد ۱۸۸۰ مورد از مکتوبات رسمی مربوط به دوره عثمانی و ماقبل آن تدوین شده است.
نوادرالاخبار، الشقایق النعمانیه و مفتاح السعاده طاش کپری زاده و کشف الظنون حاجی خلیفه(کاتب چلبی) نیز از جمله آثاری هستند که درباره تراجم و کتابشناسی علمای عثمانی نگاشته شده‌اند.
سیاحتنامه اولیاچلبی: نوشته محمد ظلی بن درویش محمد که بزرگترین و مهمترین سفرنامه عثمانی و از مهمترین سفرنامه‌های جهان است. نویسنده طی این اثر آگاهی‌های باارزشی از اوضاع سیاسی، اجتماعی، جغرافیایی و فرهنگی مناطقی که در آن‌ها سیاحت کرده(غرب آسیا و شرق اروپا) ارائه داده است.
تاریخ منجم باشی(جامع الدول یا صحایف الاخبار فی وقایع الآثار): نوشته احمد دده منجم باشی که طی آن تاریخ عمومی اسلام به رشته تحریر درآمده است. این اثر که بر مبنای دولت های مختلف اسلامی تنظیم شده تاریخ این دولت ها را تا سال ۱۰۸۳ هجری را در بر می‌گیرد. قسمت مربوط به تاریخ عثمانی این اثر توسط اسماعیل ارونسال به ترکی عثمانی ترجمه شده است.
تاریخ جودت(تاریخ وقایع دولت علیه) نوشته احمد جودت پاشا که مشتمل بر وقایع تاریخ عثمانی مابین سالهای۱۱۸۸-۱۲۴۱ هجری است.
تاریخ نعیما: نوشته مصطفی نعیما که شامل تاریخ عثمانی مابین سال‌های ۱۰۰۰-۱۰۷۰ می‌شود.
تاریخ دولت علیه عثمانیه: نوشته خیرالله افندی. نویسنده در این اثر تاریخ عثمانی را از ابتدا تا اوایل قرن یازدهم هجری به رشته تحریر درآوره است.
تاریخ راشد: نوشته راشد محمد افندی. نویسنده در این اثر تاریخ عثمانی را مابین سال‌های ۱۰۷۱-۱۱۳۴ نگاشته است.
محاسن‌الآثار و حقایق‌الاخبار: ازجمله مهمترین و با ارزشترین وقایع‌نامه‌های عثمانی. نوشته احمد واصف افندی که شامل وقایع مربوط به ۱۰ محرم ۱۱۶۶ تا اول رجب ۱۱۸۸ است.
تاریخ عثمانی: نوشته احمد عاصم افندی که مشتمل بر وقایع سال‌های ۱۲۰۵-۱۲۲۳ هجری است.
قاموس‌الاعلام: نوشته شمس‌الدین سامی. این اثر دایره‌المعارف‌گونه در شش جلد و مشتمل بر اعلام تاریخی و جغرافیایی فراوانی است.
در پایان این نوشتار بد نیست به چند دانشنامه مهم و گرانبها نیز اشاره شود.
Türkler Ansiklopedisi که یک دوره دانشنامه مفصل مربوط به تاریخ اقوام ترک است. در این دانشنامه توجه ویژه‌ای به تاریخ عثمانی شده است.
Yurt Ansiklopedisi که دانشنامه‌ای مربوط به کشور ترکیه است. در این دانشنامه به تاریخ ترکیه و عثمانی نیز توجه شده است.
İslam Ansiklopedisi که تقریبا ترجمه Encyclopedia of İslam است.
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi که ورژن تازه شده İslam Ansiklopedisi و دانشنامه‌ای مختص جهان اسلام با تاکید بر تاریخ عثمانی و ترکیه است.
* بخش اعظمی از مطالب این نوشتار با بهره‌گیری از فصل سوم کتاب «تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی» اثر دکتر نصرالله صالحی نگاشته شد.