امامان اسماعیلیه قاسم شاهی درانجدان

انجدان ازروستاهای دهستان مشک اباد بخش مرکزی شهرستان اراک از استان مرکزی است. نام این روستا برگرفته ازنام گیاه انکدان است که صمغ ان دراین روستا تولید می شود وبرای صادرات به کشورهای دیگرنیزاستفاده می شود. نام انجدان درمنابع قدیمی به صورت های انکدان وانگدان نیزامده است. چنانچه ازمنابع برمی اید استفاده ازواژه انجدان پس ازاقامت امامان اسماعیلیه دراین محل رواج یافت. لازم به ذکر است که قدمت این روستا بیش ازهزارسال تخمین زده می شود.
از پیشینة کهن‌ انجدان‌ تا سدة ۸ق‌/۱۴م‌ آگاهى‌ دقیق‌ در دست‌ نیست‌. ناحیه‌ای‌ که‌ امروزه‌ انجدان‌ در آن‌ قرار دارد، در سده‌های‌ نخستین‌ اسلامى‌ جزو کورة دوراخور قم‌ بوده‌ است‌، اما در هیچ‌یک‌ از منابعى‌ که‌ از دوراخور نام‌ برده‌اند، به‌ انجدان‌ یا نامى‌ مشابه‌ آن‌ اشاره‌ نشده‌ است‌.
سنگ قبری نیز دریکی ازقبرستان های انجدان بدست امده که متعلق به نوه سلمان فارسی می باشد.دراین سنگ اشاره به انجدان اصفهان شده با توجه به این که شهراراک قدمتی ۲۰۰ساله دارد ودرگذشته این منطقه زیرنظراصفهان اداره می شده ودرمنطقه روستای دیگری به این نام وجودندارد. این احتمال وجود دارد که سلمان فارسی زاده این روستا بوده وازاهالی این روستا به شمارمی اید. پس ازبین رفتن موقعیت اسماعیلیه درالموت و حمله مغول گروهی از اسماعیلیان نزاری شاخه قاسم شاهی در منطقه انجدان ساکن شدند.
تا نیمۀ دوم قرن نهم /پانزدهم هیچ چیزبه درستی درباره امامان قاسم شاهی بر ما مشخص نیست. با توجه به اسناد در این تاریخ امامان قاسم شاهی در انجدان ظاهر گشتند.
روایات قاسم شاه،بیست ونهمین امام ونامگذاراین شاخه، درحوالی سال ۷۱۰/ ۱۳۱۰برمسند امامت نشست.وی پسر یا نوادۀ شمس الدین محمد بود، ودرزمان او بود که نزاریان به دوگروه منشعب شدند.ظاهراً قاسم شاه نیز دراذربایجان می زیست،ودوران طولانی امامت خویش را، که شصت سالی می شد، بیشتر صرف دفاع ازحقانیت سلسلۀ خود می کرد.وی درحدود ۷۷۱/۱۳۷۰درگذشت، وپسرش، اسلام شاه،که احمد شاه نیز خوانده می شد جانشین اوگشت. درحدود سال ۸۲۹/۱۴۲۵ وفات یافت. ومحمد ابن اسلام شاه جای او را گرفت.
در زمان اسلام شاه بود که جایگاه امامان قاسم شاهی به اطراف قم ومحلات، درمرکز ایران انتقال یافت. اسلام شاه نخستین امامی بود که جایگاه محکمی در انجدان برای امامان قاسم شاهی درست کرد. تیمور در زمان لشگر کشی های خود به ایران برخورد هایی نیزبا نزاریان انجدان داشته است شرف الدین علی یزدی نیز در نوشته های خودبه شورش نزاریان انجدان دردوران تیمور اشاره می کند. اسماعیلیان ایران وامامانشان دربه کار بردن روش تقیه در ایران بسیار موفق بوده اند در نتیجه اطلاعات دربارۀ امامان نزاری بسیار کم وناچیزاست. درنیمه های قرن نهم/پانزدهم بود که امامان نزاری شاخه قاسم شاهی، درزی پیران صوفی در انجدان سر براوردند وانجدان پیش از دو قرن مقرامامان نزاری قاسم شاهی باقی ماند.
از قرار معلوم انجدان با کمال دقت برای این کار برگزیده شده بود؛ محل ان موقعیت مرکزی داشت، وازمراکز اصلی سلسله های سنی مذهبی که بر ایران حکومت می کردند به دوربود. همچنین، درنزدیکی شهرهای قم وکاشان که از مراکز سنتی تعلیم وتعلم شیعی درایران بودند، قرار داشت. مضاف براین، انجا موطن یک جامعۀ اسماعیلی، پیش از ان که امامان درانجا به طور ثابت مستقر شوند، بود. درحقیقت، وقایع نگاران ایرانی دورۀ حکومت تیمور، به فعالیتهای نزاریان درانجا اشاره کرده اند، ونیزازیک لشکرکشی، به سرداری خود درسال ۷۹۵/۱۳۹۳،علیه نزاریان انجدان که دران زمان می بایست توجه زیادی به خود جلب کرده باشند،یاد نموده اند.
به نظرمیاید که امامان نزاری قاسم شاهی انجدان را پس ازجست وجوی کامل برای محلی که هم برای اقامت امامان وهم برای پایگاه دعوت مناسب باشد، برگزیدند.انجدان از موقعیتی مرکزی برخورداربود و،درهمان حال، ازمقرقدرت های عمده وبزرگ سنی که در ان زمان شرق وغرب ایران را زیر استیلا داشتند، به ویژه اق قوینلوها وتیموریان متأخرکه به ترتیب ازتبریزوهرات حکومت می راندند،به دوربود.گذشته ازاین انجدان به قم وکاشان که دارالمومنین نامیده می شدندومرکزسنتی شیعیان درایران بودند نزدیک بود. سی ودومین امام قاسم شاهیان، یعنی علی شاه معروف به مستنصرباالله دوم، نخستین امام نزاری است که به طور قطع ویقین با انجدان ارتباط دارد.این محل تا اواخرقرن یازدهم/هفدهم مقرامامان قاسم شاهی باقی ماند؛ واین دوره با بخش بزرگترعهد صفویه در ایران مقارن بود.
امامان نزاری درانجدان دعوت خویش را ازنو سازمان بخشیدند وتقویت کردند و حتی نفوذ خود را در مناطقی چون هند واسیای مرکزی نیز کشاندند . بیشتر توجه امامان دوره انجدان بر روی تهدید موقعیت پیران هند بود که از لحاظ مالی مقدار زیادی استقلال یافته بودند.
به نظر می اید که مستنصر بالله این سیاست رادرپیش گرفت،زیرا وی عده ای ازداعیان معتمد خویش را به نقاط مختلف ایران ،افغانستان واسیای مرکزی فرستاد.جانشینان اواین سیاست را دنبال کردند ، و به طورمرتب نیزداعیان مناطق را به پایگاه مرکزی دعوت درانجدان دعوت می کردند .داعیان اینک دستورهای خودرا مستقیما از امام دریافت می کردند،انها به شکل منظم وجوه دیون مذهبی راکه به نام وی گرد اورده بودند ،به وی تسلیم می کردند
دراوایل دوره انجدان نزاریان تشکیلات جدیدی ایجاد کردند که نقش اساسی در اثبات هویت انان داشت. ظهور امامان ودسترسی داشتن جامعه به انها و وجود داعیان عامل مهمی برای این تحول جدید بود. قبل از دوران انجدان گروههای نزاری بسیاری وجود داشتند که به دلیل نداشتن ارتباط با امام خود هویت های جدیدی کسب کرده بودند. نزاریان ایران تقیه را امری ضروری میدانستند وخود را مانند صوفیان درمی اوردند. امام حاضر باید در حقیقت روحانی‌اش مشاهده می‌شد؛ یعنی با سفر از عالم جسمانی ظاهری به جهان معنوی و روحانی حقیقت. در این دوره حجت همچنان نقش برجسته داشت؛ چراکه باید در دورۀ ستر و کتمان افرادی باشند که امام بر آنان روشن و آشکار باشد. واجب عینی بود که فرد الهی یک بار در صبحگاهان و دوبار پس از ظهر دعا کند. اعتقاد به عقیدۀ قیامت همچنان مانند دورۀ الموت پابرجا بوده است؛ چنان‌که علایقی مانند ظاهر، باطن، تعلیم، تأویل، ریشۀ قائم از طریق اصلاحات واژه‌های صوفیانه تکرار و بر آنها تأکید می‌شد.
جالب است که اهالی امروز انجدان به کلی از تاریخ اسماعیلیه این محل بی خبرند؛انها باورشان بر این است که بزرگان مدفون دردهکده انها، حقیقتأ سید های شیعی اثنی عشری بودند، که این می تواند دال برتداوم موفقیت امیز به کار بستن تقیه به وسیلۀ نزاریان باشد.
امامان نزاری که در انجدان می زیستند روابطی هم چون مرید و مرشدی داشتند . انها خود را مانند سادات علوی واعقاب پیامبر جلوه میدادند.
درطول دوره انجدان، برای امامان قاسم شاهی عادت شد که نام های صوفیانه ای برای خویشتن برگزینند ؛مانندشاه قلندر،شاه غریب، یا اصطلاحات صوفیانۀ شاه و علی را بر نام خود بیفزایند.
درباره روابط صوفی –نزاری در اوایل دوره انجدان شواهد گرانبهایی در کتابی به نام پندیات جوانمردی که پند ونصایح واندرزهای مستنصربالله دوم در ان باقی مانده است اورده شده، این کتاب در بین نزاریان هند وپاکستان نیز مورد توجه بود.
نزاریان انجدان دارای یک سازمان دعوت سری بودند. انها سلسله مراتب برای دعوت سری ایجاد کرده بودند که درراس ان امام قرار داشت وبعد از امام پنج مرتبه دیگرهم وجود داشت،که می توان به مرتبه حجت، داعی ومعلم اشاره کرد. امام حاضر باید در حقیقت روحانی‌اش مشاهده می‌شد؛ یعنی با سفر از عالم جسمانی ظاهری به جهان معنوی و روحانی حقیقت. در این دوره حجت همچنان نقش برجسته داشت؛ چراکه باید در دورۀ ستر و کتمان افرادی باشند که امام بر آنان روشن و آشکار باشد. واجب عینی بود که فرد الهی یک بار در صبحگاهان و دوبار پس از ظهر دعا کند. اعتقاد به عقیدۀ قیامت همچنان مانند دورۀ الموت پابرجا بوده است؛ چنان‌که علایقی مانند ظاهر، باطن، تعلیم، تأویل، ریشۀ قائم از طریق اصلاحات واژه‌های صوفیانه تکرار و بر آنها تأکید می‌شد.
پس ازامام، حجت واحدی قرارداشت که درپایگاه دعوت،نزدیک امام سکونت داشت.وی رئیس اجرایی سازمان دعوت ودستیاراصلی امام بود.پس ازان، یک مرتبۀ واحد داعی قرار داشت که مبلغ مطلق بود، وعمدتأ مسئول بازرسی ازجوامع مختلف ودادن گزارش ازوضعیت انها به پایگاه مرکزی دعوت،وبردن دستورهای امام وحجت او به رؤسا ورهبران محلی بود.مرتبه ی پایین تردراین سلسله مراتب مرتبه معلم بودکه معمولا فعالیتهای مربوط به دعوت دریک جامعه یا منطقه ی خاص که اینک ازنوجزیره نامیده می شدندبرعهده ی او بود.حجت معلمان رابا تایید امام منصوب می کردتا اطمینان حاصل شود که شخص معتمدی بدان سمت گمارده شده است.هر معلمی را به نوبه ی خود دو مأذون یاری می کرد، ازاین دو یکی مأذون اکبر بودکه اجازه داشت عقایدنزاری را بیاموزاند و هرکس را بخواهدبه ابتکار خویش به کیش اسماعیلی بگرواند،و اما مأذون اصغر،این کارهارا فقط با اجازه ی معلم می توانست انجام دهد.
نزاریان اوایل دوران انجدان تعالیم دورۀ الموت را پیروی می کردند.درمعتقدات انها امام حی مقام اصلی خود را حفظ کرده وواقعیت روحانی امام مورد توجه امامان نزاری بود.
نزاریان دوره ی انجدان نیز میان سه دسته از مردم تمایز می گذاشتند:اهل تضاد که همه ی غیرنزاریان راکه نماینده ی معاندان ومخالفان امام بودند،شامل می شد،اهل ترتب که اکنون اهل حق واهل حقیقت هم خوانده می شدند،خودنزاریان بودند،که به نوبه ی خویش،به دو گروه «قوی» که دارندگان مراتب دعوت بعداز حجت راشامل می شد،وگروه «ضعیف»که اعضای عادی جامعه را تشکیل میداد، تقسیم می شدند.وبالاخره،اهل وحدت که فقط شامل حجت به تنهایی می شد.
دورۀ انجدان همچنین شاهد تجدید حیات فعالیتهای ادبی نزاریان بخصوص درایران بود.قدیم ترین نتیجۀ این تجدید حیات ادبی که نمایانندۀ نخستین اثارعقیدتی نزاری دردورۀ بعد ازالموت است،به زبان فارسی وبه وسیلۀ ابواسحاق قهستانی که درنیمۀ دوم قرن نهم/پانزدهم می زیست،وخیر خواه هراتی که وفاتش بعد از۹۶۰/۱۵۵۳اتفاق افتاده است، پدید اورده شد.. انجدان‌ خاستگاه‌ نویسندگان‌ و ادیبان‌ برجستة پس‌ از سدة ۹ق‌/۱۵م‌ در ایران‌بود که‌ از آن‌جمله‌اند: ملاداعى‌ انجدانى‌و برادرش‌ملک‌طیفور، شاه‌ طاهر دکنى‌ و میرزا ابوتراب‌ بیک‌ فرقتى.
انجدان‌ و نواحى‌ اطراف‌ آن‌ در مدت‌ اقامت‌ امامان‌ نزاری‌ در سده‌های‌ ۹-۱۱ق‌/۱۵-۱۷م‌ از مراکز اندیشة غیر وابسته‌ به‌ حکومت‌ مرکزی‌ بود و نخستین‌ رساله‌های‌ اسماعیلیان‌ نزاری‌ پس‌ از سقوط الموت‌ در انجدان‌ نگاشته‌ شد. ملاصدرا حکیم‌ برجستة دورة صفوی‌ مدتى‌ از زندگیش‌ را در انزوا در کهک‌ قم‌ که‌ در نزدیکى‌ انجدان‌ قرار داشت‌، گذراند و به‌ نوشتة دهگان‌ با امام‌ نزاری‌ در ارتباط بود.
فرجام کار اسماعیلیه درانجدان
در دورة حکومت‌ صفویه‌ در ایران‌ سیاست‌ مذهبى‌ برپایة مرشد و مرید قرار داشت‌ و رهبری‌ مذهبى‌ غیر از پادشاه‌ صفوی‌ مورد پذیرش‌ نبود، بنابر این‌، نزاریان‌ به‌ سبب‌ شناخته‌ شدن‌ شخصیت‌ حقیقى‌ امامان‌ نزاری‌ و فعالیت‌آشکارشان‌ تحت‌فشار و آزار قرار گرفتند. در ۹۸۱ق‌/ ۱۵۷۳م‌ امیرخان‌ موسیلو حاکم‌ همدان‌ به‌ دستور شاه‌ طهماسب‌ به‌ کاشان‌ و انجدان‌ هجوم‌ برد و اسماعیلیان‌ را قتل‌ عام‌، و مرادمیرزا رهبر آنان‌ را دستگیر کرد. صادق‌ کیا به‌ نقل‌ از تاریخ‌ الفى‌ به‌ اقامت‌ گروهى‌ از نقطویان‌ در نواحى‌ کاشان‌ و انجدان‌ اشاره‌ مى‌کند که‌ همزمان‌ با سرکوب‌ اسماعیلیان‌ در دورة شاه‌ طهماسب‌ بود. نقطویان‌ انجدان‌ نیز سرکوب‌ شدند. احتمالاً بین‌ این‌ دو فرقه‌ همکاری‌ وجود داشت‌ و گروهى‌ از نقطویان‌ در انجدان‌، یا نواحى‌ اطراف‌ آن‌ زندگى‌ مى‌کردند. در دورة شاه‌ عباس‌ (۹۹۸- ۱۰۳۸ق‌/۱۵۹۰- ۱۶۲۹م‌)، اسماعیلیان‌ نزاری‌ بار دیگر طریق‌ تقیه‌ پیش‌ گرفتند و روابط حسنه‌ای‌ بین‌ امامان‌ نزاری‌ انجدان‌ و شاه‌ عباس‌ برقرار گردید و خلیل‌الله‌ سى‌ و نهمین‌ امام‌ نزاری‌ با یکى‌ از خواهران‌ شاه‌ عباس‌ ازدواج‌ کرد و در فرمانى‌ امامان‌ انجدان‌ از پرداخت‌ مالیات‌ معاف‌ شدند. در زمان‌ امامت‌ شاه‌ نزار، چهلمین‌ امام‌ نزاری‌ پایگاه‌ امامان‌ به‌ روستای‌ کهک‌ محلات‌ در ۳۵ کیلومتری‌ انجدان‌ انتقال‌ یافت‌
گواه برتوفیق نزاریان درخود را به صورت شیعیان اثنی عشری بازنمودن کتیبه ای است که مولف این کتاب در۱۹۷۶درانجدان بازیافت. این کتیبه متن فرمانی را عرضه می دارد که در رجب ۱۰۳۶مارس/اوریل ۱۶۲۷به وسیله ی شاه عباس اول صادرشده است.به موجب این فرمان که خطاب به امیرخلیل الله انجدانی(امام نزاری ان زمان)نوشته شده ،ازشیعیان انجدان به عنوان اثنی عشریان یادشده،وانها مانند دیگرشیعیان دوازده امامی اطراف قم ازپرداخت بعضی مالیات ها معاف شده اند.امیرخلیل الله ،بنابرکتیبه ی گوراودرانجدان،درسال۱۰۴۳/۱۶۳۴وفات یافت.شاعرنزاری خاکی خراسانی که شخصا ازانجدان دیدن کرده است،این امام وجانشین او،نورالدین علی را مدح کرده است.خاکی به موفقیت دعوت نزاری درایران مرکزی وخراسان وهمچنین مولتان ودیگرنقاط هند،نیز اشاره می کند.امام نزاری ایران که اکنون تنها ازشاخه ی قاسم شاهی بودند،همچنان درزی دوگانه ی تصوف وتشیع اثنی عشری تقیه می کردند،هرچندظاهرا پوشش صوفیانه ،بتدریج تحت الشعاع تشیع اثنی عشری قرارمی گرفته است.جانشین نورالدین،شاه خلیل الله دوم اخرین امام سلسله ی خود بود که درانجدان اقامت داشت.دردهه های اخرین قرن یازدهم/هفدهم،دوره ی احیای انجدان به وضوح ثمرات خویش رابه بار اورده بود.دعوت نزاری قاسم شاهی توانسته بود بیعت اکثریت جامعه ی نزاری را درقبال شاخه ی محمدشاهی به دست اورد.درهمان حال،دعوت نزاری با موفقیت دراسیای مرکزی وچند منطقه درشبه قاره ی هند اشاعه یافته بود.
در زمان حسن علی،چهل ودومین امام نزاری قاسم شاهی،روابط امام نزاری با حاکمان وقت کرمان بسیار حسنه بودوباعث شدکه ابوالحسن علی،چهل وچهارمین امام نزاری ازسوی کریم خان زندبه ولایت کرمان منصوب شود.وی حاکم کرمان بود که سلسله قاجاریه درتهران حکومت رابه دست گرفت.وی درسال ۱۲۰۶ق درگذشت وپسرش شاه خلیل الله سوم امام شدوبه خاطرنا ارامی اوضاع به یزد رفت ودرانجا درگذشت.
امامان‌ اسماعیلیه‌ در دورة اقامتشان‌ در انجدان‌ آثار و بناهایى‌ ایجاد کردند که‌ امروزه‌ اکثر آنها ویران‌ شده‌ است‌، از جمله‌ قلعة نورآباد، قلعة امیرخان‌، قلعة وزیر و کاروانسرای‌ شاه‌ عباسى‌. در انجدان‌ دو مقبره‌ وجود دارد که‌ مزار شماری‌ از امامان‌ نزاری‌ و خانواده‌هایشان‌ بود. انجدان‌ نسبت‌ به‌ جمعیت‌ اندکش‌ دارای‌ مساجد و حسینیه‌های‌ بسیاری‌ است‌ که‌ طبق‌ نوشتة دهگان‌ به‌ ۱۷ یا ۱۸ باب‌ مى‌رسد و این‌ نشان‌ از اهمیت‌ مذهبى‌ و فرهنگى‌ انجدان‌ در گذشته‌ دارد؛ از جمله‌ مسجد سرچشمه‌ که‌ مشهور به‌ مسجد شاه‌ خلیل‌الله‌ بود و مسجد جامع‌ که‌ توسط شاه‌ خلیل‌الله‌ تعمیر شد و تاریخ‌ بنای‌ آن‌ را به‌ سده‌های‌ نخستین‌ اسلام‌ نسبت‌ مى‌دهند.
منابع
اشعری، سعدبن عبدالله، المقالات و الفرق، مصحح محمدجواد مشکور، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۶۰ش
دکترفرهاد دفتری، مختصری درتاریخ اسماعیلیه،ترجمه دکترفریدون بدره ای،نشرفرزان،چاپ سوم،سال ۱۳۷۸
دکتر فرهاد دفتری، تاریخ وعقاید اسماعیلیه، ترجمه دکترفریدون بدره ای،نشرفرزان،چاپ اول ۱۳۷۵
علی بن محمد مستنصربالله ثانی ، پندیات جوانمردی : از موعظات امام شاه مستنصر بالله دوم ، چاپ و. ایوانف ، لندن ۱۹۵۳
فرمانیان،مهدی،درسنامۀ تاریخ وعقاید اسماعیلیه،نشرادیان،چاپ دوم، سال۱۳۵۲
کیا، صادق‌، «نقطویان‌ یا پسیخانیان‌»، ضمیمة ایران‌ کوده‌، تهران‌، ۱۳۳۱ش‌، شم ۱۳
مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، با مقدمه کاظم مدیر شانه‌چی، مشهد، آستان قدس رضوی،۱۳۷۲.ش
مهرالزمان نوبان. نام مکان‌های جغرافیایی در بستر زمان. چاپ اول. تهران: انتشارات ما.۱۳۷۶
رزا معماری، تاریخ اسماعیلیه انجدان (قرن ۹تا۱۲)، به راهنمایی مریم معزی، کارشناسی ارشد تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد سال ۱۳۹۱