تاریخ ارامنه در (سلطان آباد) اراک

ارامنه ساکن در سرزمین ارمنستان نه تنها به‌عنوان همسایه هم‌ مرز با مردم ایران ارتباط داشته‌اند بلکه بیشتر از دیگر همسایگان ایران طی قرون متمادی در نواحی مختلف ایران سکونت نموده‌اند. در سال ۱۶۰۳ میلادی (۹۸۱ شمسی) شاه عباس صفوی عملیات نظامی خود علیه عثمانی را آغاز نمود و تمامی فلات ارمنستان را اشغال کرد ولی به فاصله یک سال، نیروهای عثمانی به فرماندهی سینا پاشا مبادرت به حمله بزرگی علیه نیروهای ایران نمودند. شاه عباس تصمیم گرفت در کنار رود ارس با دشمن مواجه گردد، بنابراین با سرعت عقب‌نشینی نمود و درحین عقب‌نشینی از سیاست سرزمین‌های سوخته استفاده کرد و گروهی از ارمنیان ساکن دشت آرارات به‌طرف ایران رانده شدند و همه روستاها و شهرهای سرراه ارتش عثمانی نیز سوزانیده شد. ارمنیانی که در دوران صفویان به ایران آورده شدند در شهرهایی چون رشت، قزوین، شیراز، اراک، همدان، انزلی، کاشان و به خصوص اصفهان و روستاهای اطراف آن اسکان داده شدند.شاه عباس به جهت وابسته نمودن ارامنه به سرزمین جدیداختیاراتی به آنان اعطا نمود که از آن جمله اجازه ساختن کلیساهای متعدد و برپایی خلیفه‌گری ارامنه جهت اداره امور مذهبی و اجتماعی خاص ارامنیان را می‌توان نام برد.در این دوره ارامنه زیادی به ایالت جبال (استان مرکزی ) کوچانده شدند هنوز هم در این استان روستاهای ارمنی یافت می‌شود. ارامنه سکونت یافته در ایالات جبال (استان مرکزى) از نژاد گریگورى و اقلیت مسیحى آشورى بودند. تعدادی از ارامنه کوچانده شده به تبریز وهمدان به دلیل سردسیر بودن همدان و تبریزوسرماهای گزنده ی بسیار شدید در ماههای سرد سال و به منظور ساکن شدن در مناطق بهتر و خوش آب و هوا تر کم کم به ملایر و از آنجا به منطقه پل دو آب روستاهای خسبیجان و جزنق و قلعه گوگدار قلعه عبدالعظیم و...کوچ اختیاری کردند. یوسف خان گرجی با تقاضا از فتحعلی شاه قاجار مبنی بر ایجاد مرکز برای قشون نظامی دژ و شهر سلطان اباد را توسط تریزر مهندس فرانسوی که ژنرال گاردان نماینده ناپلئون را همراهی می کرد، مطابق شهر نیس فرانسه طراحی کرد.پس از پایان بنای شهر در سال ۱۲۲۳ هجری شمسی یوسف خان گرجی درصدد تشویق مردم اطراف برای سکونت در شهر جدید برامد و از صاحبان صنایع و حرفه های گوناگون برای سکونت در سلطان اباد دعوت نمود که ارامنه نیز جزو این گروههای مردمی بودند که از روستاها و شهرهای اطراف به سلطان اباد مهاجرت نمودند. ارامنه ساکن در روستاهای اطراف سلطان اباد نیز برای کسب مشاغل در تخصص خود و همچنین بهتر برگذاری مناسک مذهبی و ساخت کلیسا تصمیم گرفتند در یک نقطه جمع شوند و در کنار هم زندگی کنندو به همین دلیل عده ای به سلطان اباد کوچ کرده و به جواهر فروشی، تجارت و پزشکی مشغول شدند،عده ای نیز محل روستای گوره زار را که در پایه کوه شاه کیخسرو و در ۴۵۵ کیلومتری اراک امروزی قرار دارد، را انتخاب و خانه های روستا را به صورت نواری کنار هم مانند دانه های تسبیح بنا کردند، اکثریت ارامنه در این روستا به شغل کشاورزی مشغول شدند.
از ارامنه مقیم در روستای گوره زار اولیه(قدیم): می توان به فامیلی های :
کریم مسیحی-سرداریان-داویدیان-مانوکیان-آبنوس مسیحی-میناس مسیحی-مرادی مسیحی-خداوردیان-هاکوپیان-نظری-طاروردی-قادری مسیحی-برفی مسیحی-هارتون مسیحی-مقدسیان-پطرسیان ..نام برد که نام برخی از انها شناخته شده است همچون:
گورگن مرادی مسیحی :داور بین المللی
هاکوپیان: موسس پوشاک هاکوپیان
واژور کریمی مسیحی:کارگردان سینما
تاسیس تجارتخانه‌های فرش باعث شد ارامنه از نقاط مختلف کشور از جمله جلفای اصفهان، تبریز، تهران، همدان و روستاهای ارمنی‌نشین استان مرکزی به منظور کار در تجارتخانه‌ها یا با هدف تصدی مشاغل تولیدی و صنعتی به این شهر نقل مکان کنند. عده‌ای از تاجران ارمنی ساکن کشورهای اروپایی و آمریکایی نیز به این شهر آمده و شعب تجارتخانه‌های خود را دایر کردند و در منطقه ای به نام سه راه ارامنه(میدان هفت تیر امروزی) که امروزه نیز بین مردم شهر به این نام شهرت دارد و معماری مخصوص به خود را نیز داراست ساکن شدند. "طبق اسناد موجود، در سال ۱۸۹۴ میلادی (برابر با ۱۲۷۳ هجری شمسی) شخصی ارمنی به نام آودیس توروسیان از شهر جلفای اصفهان جهت کار در شرکت هادسن به شهر اراک آمده است. سپس ارامنه به تدریج بین سال‌های ۱۹۰۲ – ۱۹۰۳ میلادی به این شهر آمده و در آن سکونت گزیدند." به گفته بسیاری از منابع تاریخی در مورد ارمنیان در شهر اراک و مردم و کسبه قدیمی اراک این ارامنه مردمی نجیب،زحمتکش ومهربان بودند و به درستکاری مشهور بودند به طوری که حتی جمله ای مصطلح شده بود که وقتی کاری یا خدمتی به آنها سپرده می شد یا معامله ای با آنها انجام می شد واسطه می گفت : طرف مثل ما نیست وطرف ارمنیه خیالت راحت باشد یعنی به درستکاری شهره شهر شده بودند. در بخش پزشکی دکتر نیسانیان ارمنی به مدت حدود سی سال به مردم اراک خدمات پزشکی ارائه داد بطوری که حتی نام خیابان نیسانیان فعلی بر مبنای نام فامیلی او است و به پاس خدمات ارزنده اش در امر پزشکی نام خیابان خیام را به نام خیابان نیسانیان تغییر دادند.وجود بسیاری ازارامنه در شهراراک باعث به وجود امدن مراکز تحصیلی و کلیسا برای این گروه شد. در سال ۱۲۸۷ هجری شمسی نخستین مدرسه ارامنه شهر در ساختمانی سه اتاقه در زمینی که به منظور ساخت کلیسا، مدارس و انجمن‌های خاص ارامنه خریداری شده و توسط عالیجناب کشیش یقیا ینوسیان تقدیس و تبرک شده بود آغاز به کار کرد. با افزایش تعداد دانش آموزان، مدرسه ملی ارامنه شرف اراک به عنوان دومین مدرسه ارامنه در شهر اراک بین سال‌های ۱۲۹۹ – ۱۳۰۰ بنا نهاده شد. از سوی دیگر عده‌ای از ارامنه تحصیل‌کرده تبریز به قصد تدریس در مدرسه ملی ارامنه شرف اراک دعوت به همکاری شدند. فرهیختگانی نظیر آرمناک ماکساپتیان و یرواند فرانگیان از ارمنستان به ایران آمده و در اراک سکونت گزیدند.با فرسوده شدن ساختمان مدرسه پس از ۶۰ سال، کودکستان، آمادگی و ابتدایی جدید شرف در همان محوطه با طرح نوین مهندسی در سه طبقه و کلاس‌های درس مطابق با استانداردهای روز بنا نهاده شد. مدرسه جدیدالتاسیس فعالیتش را در سال ۱۳۶۵ آغاز کرد و تا سال ۱۳۸۶ به کار خود ادامه داد. کودکستان آرک شاهینیان ارامنه اراک نیز در سال ۱۳۱۰ با هزینه مالی تاجری ارمنی بنام سلیم شاهینیان به یادبود فرزند فقیدش آرک در مقابل ساختمان مدرسه شرف تاسیس شد. کلیسای مسروپ مقدس ارامنه مرسلی ملی اراک که در سال ۱۹۱۴ به سبک معماری کلیسای ارمنی ساخته شد در سال‌های اولیه نام تارگمانچاتس را بر خود داشته است. این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۳۵۳۳ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در سنگ نبشته بالای سر در ورودی این بنا به زبان ارمنی آمده است: کلیسای مسروپ مقدس در زمان خود و با همیاری ارمنی‌های کزاز (شازند)، کمره هفت جامپلق و بور به سال ۱۹۱۴ میلادی ساخته شده است.
سرانجام ارامنه ساکن در اراک به این شکل رقم خورد که ارامنه اراک و روستای گوره زار در سالهای(۱۳۳۷-۱۳۲۴هجری-شمسی= ۱۹۵۸-۱۹۴۵میلادی) عده ای شان در فراخوان شوروی سابق برای تجمیع جمعیت ارمنستان اراضی را فروختند و به ارمنستان رفتند و البته عده ای هم اراضی را فروختند اما پشت مرز ماندند و ارمنستان دعوت خود را پس گرفت و ناچارا مقیم اراک و تهران شدند عده ای هم به علت کهولت سن ماندند و فقط فرزندانشان رفتند. در منابع امده است اخرین ارمنه ای که از گوره زارمهاجرت کردند : ناهایت داویدیان و بابایی نظریان بودند که زمینهای خود را به اهالی روستاهای مجاور فروخته و مهاجرت کردند، در حال حاضر نیز قبرستان ارامنه به یادگار از ان دوران در این روستا وجود دارد.هم اکنون برخی از ارامنه در محلهٔ نیسانیان و کوچه کشیش اقامت دارند که کلیسا و مدرسه ویژهٔ ارامنه نیز در این محله واقع است؛ هرچند که عده زیادی از آنها امروزه به تهران یا خارج از کشور مهاجرت کرده‌اند.


منابع:
دهگان، ابراهیم .تاریخ اراک. تهران: انتشارات زرین و سیمین، ۱۳۸۳.
سعادت نوری، حسین . رجال دورهٔ قاجار. تهران: انتشارات وحید، ۱۳۶۴.
صدیق، حسن. نامداران اراک. به کوشش محمدرضا محتاط.تهران: نشر کارا، ۱۳۷۲
ملکیان، لینا.کلیساهای ارامنه ایران، تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی، چاپ دوم، زمستان۱۳۸۰
میناسیان، هونیک، تاریخ و فرهنگ ارمنیان اراک و کزاز. تهران: انتشارات ناییری ۱۳۹۲