معرفی کتاب تاریخ امپراتوری عثمانی

امپراتوی عثمانی یکی از مهمترین و تاثیرگذارترین حکومت‌های طول تاریخ است که با بیش از ششصد سال عمر پر فراز و نشیب بر بخش‌های مهمی از آسیا، اروپا و آفریقا فرمان راند.
شناخت تاریخ عثمانی از جهات بسیاری برای مورخان و تاریخ‌پژوهان ایرانی لازم است؛ چرا که عثمانیان در طول دوران حکومت خویش علاوه بر همسایگی با ایران، همواره با حکومت‌های ایران روابط دوستانه و خصمانه‌ای داشته‌اند و از طرفی دیگر در بسیاری از تحولاتی که در برهه همزمانی تاریخ ایران و عثمانی در ایران رخ داد، رد پای عثمانیان به چشم می‌خورد. این روابط و تاثیرات دوجانبه بوده است به گونه‌ای که عثمانی‌ها نیز از ایرانیان تاثیرات فراوانی پذیرفتند.
با وجود اهمیت انکارناپذیر آشنایی با تاریخ عثمانی، مطالعات عثمانی‌شناسی تا کنون جایگاه شایسته‌ای در مطالعات و پژوهش‌های تاریخی ایرانیان نداشته است و تالیفاتی که در زمینه تاریخ عثمانی توسط ایرانیان صورت گرفته است نیز بسیار محدود و انگشت‌شمار هستند. با این وجود کتاب«تاریخ امپراتوری عثمانی» نوشته دکتر محمد تقی امامی خویی، نمونه خوب و قابل توجهی است. در این اثر نویسنده کوشیده است که به سهم خویش، متنی درسی -که پیش از هر چیز مناسب دانشجویان رشته تاریخ است- فراهم نماید تا در ابتدا خلاء نبود یک متن درسی مناسب جهت تاریخ عثمانی برطرف شود و در گام بعدی خلاصه‌ای از تاریخ مفصل این حکومت درازمدت ارائه شود. پیش از انتشار این کتاب همواره مشکل نبود یک متن اصیل، دقیق، مختصر و مفید درباره تاریخ عثمانی، دانشجویان و علاقمندان به پژوهشگرانی که به تازگی تصمیم به پژوهش درباره تاریخ عثمانی را داشتند به چشم می‌خورد. احمد یاقی نویسنده «دولت عثمانی از اقتدار تا انحلال» در نگارش اثرش حتی از یک منبع اصلی تاریخ عثمانی‌هم بهره نبرده و بیشتر به پژوهش-های عربی اتکا کرده است.« تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیه جدید» جی. شاو، «تاریخ عثمانی» چارشیلی و «تاریخ امپراتوری عثمانی» هامر پورگشتال، هم مشکلاتی همچون حجم بسیار زیاد و ترجمه ها‌ی پر اشتباه دارند. مجموعه این عوامل، مانع از آن شده است که متن مناسبی جهت آشنایی اولیه با تاریخ عثمانی وجود داشته باشد. در این نوشتار سعی خواهد شد تا معرفی مختصری از این اثر ارائه شود.
کتاب از یک مقدمه، هشت فصل و یک نتیجه به قرار زیر تشکیل شده است:
در فصل اول اوضاع آناتولی از ورود سلجوقیان تا تشکیل دولت عثمانی بررسی شده است. مولف در این بخش، پیش از هر چیز به ورود سلجوقیان به ایران(خراسان) و تشکیل دولت سلجوقی پرداخته است. در ادامه اوضاع جغرافیایی و فرهنگی آناتولی پیش از ورود ترکان و سپس اوضاع امپراتوری روم شرقی در آستانه تشکیل حکومت عثمانی مورد بررسی قرار گرفته است. از دیگر مواردی که در این فصل بدانها پرداخته شده می‌توان به شرایط اجتماعی، اقتصادی و تاریخی آناتولی پیش از شکل گیری حکومت عثمانی، زندگی شهری در آناتولی و گسترش شهرنشینی و شکل گیری سازمان اخیان در آناتولی اشاره کرد.
فصل دوم به دوران تشکیل دولت عثمانی تا زمان سلطان سلیمان قانونی اختصاص دارد. مولف در این فصل کوشیده است که تاریخ سیاسی مختصری از دولت عثمانی از بدو تشکیل تا زمان سلطان سلیمان قانونی ارائه دهد. از جمله مواردی که در این فصل بدانها پرداخته شده می‌توان به برخورد عثمانی‌ها با تیمور، صفویان، ممالیک و تبدیل شدن عثمانی به امپراتوری جهانی اشاره کرد.
فصل سوم تحت عنوان دولت عثمانی در دوره رکود و توقف به روایت تاریخ عثمانی در اواخر قرن ۱۰ و قرن ۱۱ ه.ق/۱۶ و ۱۷م پرداخته است. از جمله موارد مهمی که در این فصل بدانها اشاره شده می‌توان به ضعف نظامی عثمانی و اقدامات خاندان کوپرولو جهت اصلاح امور اشاره کرد.
مولف در فصل چهارم تحت عنوان عصر اصلاحات، تاریخ عثمانی را در عصر اصلاحات(از زمان عبدالحمید اول تا زمان عبدالحمید دوم) مدنظر قرار داده است. در این فصل به اصلاحات سلاطین و صدراعظم‌های عثمانی، صدور فرمان تنظمیات و مشروطیت اشاره شده و علل و دلایل ناکارآمدی آن‌ها نیز ذکر شده است. علاوه بر این به دخالت‌های دول خارجی همچون روسیه، فرانسه و انگلستان در امور عثمانی و مشکلات این دولت در کریمه، مقدونیه، بالکان، و مشکلاتی که در برابر ارامنه و یونانیان داشت نیز پرداخته شده است.
فصل پنجم تحت عنوان جنگ جهانی اول و فروپاشی به آخرین سال‌های عمر حکومت عثمانی اختصاص دارد. در این فصل اوضاع آشفته عثمانی در جریان جنگ جهانی اول و پس از آن به خوبی به تصویر کشیده شده است. همچنین پس از اشاره کوتاهی به آتاترک و اقدامات وی، به معاهده لوزان و تثبیت مرز‌های عثمانی و تشکیل ترکیه جدید و برقراری نظام جمهوری پرداخته شده است. در انتهای این فصل عوامل موثر در فروپاشی امپراتوری عثمانی ذکر گشته اند.
فصل ششم به تشکیلات اداری، نظامی و علمی عثمانیان اختصاص دارد. از جمله مواردی که در این فصل بدانها پرداخته شده می‌توان به به تشکیلات اداری عثمانی، تشکیلات دربار، اداره شهرها، تشکیلات نظامی، نیروهای دریایی، تشکیلات علمیه، تجارت و سفارتخانه های خارجیان در عثمانی اشاره کرد.
فصل هفتم به فرهنگ، هنر و ادبیات عثمانی اختصاص دارد. ادبیات عثمانی و نقش و تاثیر زبان فارسی و تشکیلات بیزانسی بر هنر و فرهنگ عثمانی در این فصل مورد بررسی قرار گرفته اند.
مولف در فصل پایانی کتاب تحت عنوان تحولات فکری به جریان های شکل گرفته در عثمانی از قرن هجدهم تا فروپاشی امپراتوری از جمله عثمانیان جوان پرداخته است. علاوه بر این مسائلی همچون مشروطیت، اندیشه اتحاد عالم اسلامی، جمعیت اتحاد و ترقی و خلافت نیز از دیگر مواردی هستند که در این فصل مورد توجه مولف قرار گرفته اند.
شاید بتوان گفت مهمترین امتیاز کتاب«تاریخ امپراتوری عثمانی» این باشد که از سوی یک مورخ ایرانی به نگارش در آمده است. ایرانی بودن و به تعبیری مناسبتر، ترک/ترکیه ای نبودن مولف باعث شده تا وقایع از زاویه دید پژوهشگری که به موضوع پژوهش خویش وابستگی سرزمینی ندارد دیده شده و در نتیجه از پیش داوری و تعصب ورزی در نقل رویدادها دور باشد. علاوه بر این، آنچنان که پیش از این نیز اشاره شد، حجم مناسب کتاب و رویکردی که در نگارش آن به کار گرفته شده باعث شده است که پیش از هر چیز نیاز جامعه دانشگاهی تاریخ ایران به یک متن درسی مناسب جهت آشنایی با تاریخ عثمانی رفع شود.