گزارشی انتقادی از جلسه نقد کتاب «تاریخ ایران در دوره قاجاریه»

جلسه بررسی و نقد کتاب «تاریخ ایران در دوره قاجاریه، عصر اقامحمدخان قاجار» در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد. کتاب مذکور به تالیف آقای دکتر زرگری نژاد در سال گذشته به چاپ رسید و تا کنون در فضای مجازی واکنش های متعددی را از طرف مورخین و علاقه مندان به تاریخ به همراه داشته است. با خواندن کتاب پرسش های متعددی در اذهان خوانندگان شکل می گیرد، به خصوص اگر با منابع زیرمجموعه موضوع آشنایی داشته باشند. اگرچه کتاب بصورت آکادمیک و علمی نگاشته شده است اما در باطن شاهد برخی قضاوت هایی هستیم که بیشتر با تحلیل های نویسنده همراه است و با روایات و منابع چندان همخوانی ندارد. کسی که تسلطی بر دوره مورد نظر دارد در نگاه اول به نقد جدی کتاب اطمینان می یابد. یک سال گذشت و فرصت چنین نقدی در پژوهشگاه علوم انسانی فراهم آمد اما با کمال تعجب از چنین فرصتی استفاده نشد و دو سخنران محترم دیگر، آقایان جناب دکتر اکبری و دکتر ملائی به جای نقد کتاب، به همراهی با نویسنده و تاکید بر اهمیت کتاب با توجه به دلایل مشترک خودشان با نویسنده و به نوعی به دفاع در لباس نقد پرداختند.

صحبت های جناب دکتر زرگری نژاد در راستای مطالب نگاشته شده در کتاب بود. در ادامه برنامه جناب دکتر اکبری به شیوه های برخوردبا تاریخ و منابع تاریخی پرداختند و عنوان داشتند : « تاریخ را آن طور که رخ داده است باید دید و معیار خرد در مواجهه با منابع الزامیست» و بر همین اساس شیوه جناب دکتر زرگری نژاد را شیوه ای جدید توصیف کردند و دلیل مهم بودن کتاب را با توجه به این سبک جدید نشان دادند. حال آن که نقدهای جدی وارد بر کتاب موضوع دیگری را بیان می کند. چندین بخش از فصول مختلف، آن گونه که در تاریخ رخ داده است ، دیده نشده و حتی خواننده ای که با موضوع آشنایی جدی نداشته باشد متوجه جهت گیری نویسنده محترم می شود. در ادامه جناب دکتر اکبری گفتند : « دغدغه دکتر زرگری نژاد از سال های آشنایی من با ایشان، مساله تمامیت ارضی بوده است. حتی با وجود مشکلات درونی و فقر مردم، مساله تمامیت ارضی اهمیت دارد»
سخنرانان مساله ایراندوستی را تنها در تمامیت ارضی خلاصه کردند ،گویی توجه به اقتصاد و رفاه رعایا و تجارت خارجی و آرامش درونی کشور ایراندوستی نیست! و فقط و فقط گسترش مرز ها نشانه ایست از ایراندوستی و توجه به ایران .ایشان گفتند : «چرا اقامحمدخان بزرگتر از کریم خان است؟ چون مساله آنروز تاریخ ایران حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران است.. اقامحمدخان در این مسیر حرکت کرد اما کریم خان خیر» این صحبت ها در حالی مطرح شده است که میدانیم قلمرو کریم خان زند تفاوت چندانی با قلمرو موسس قاجار نداشته است. جنگ نوزده ساله کریم خان با سختی های فراوان برای متحد کردن ایران نشان از توجه او به مساله تمامیت ارضی بوده است.هم از نظر مدت زمان و هم نظر تعداد رقبا، کریم خان راه سختتری را در مقایسه با خان قاجار در پیش داشت. فرمانبرداری فتحعلی خان قبه ای از شیراز در جریان عدم اجازه به عبور نیروهای روس و سکه های متعدد کریم خان چه در تفلیس و چه در شهرهای دیگر قفقاز با سجع یاکریم نشان از نفوذ سیاسی و تجاری زندیه بر آن مناطق داشته است. اگر آنگونه که مولف محترم کتاب می گویند قلمرو کریم خان محدود به فارس بوده،آیا جنگ های نوزده ساله او فقط برای رسیدن به فارس بوده است؟! مساله خراسان نیز بسیار پیچیده تر از تفاسیر جدید است و نیاز به تحقیقی گسترده در این باب احساس می شود.اگر خراسان کاملا رها بوده است، مسلما در پایان دوره زندیه باید در قلمرو خاندان درانی بوده باشد.در حالیکه خاندان افشار به عنوان یک خاندان پادشاهی ایرانی در مشهد حضور داشتند.

جناب دکتر اکبری نیاز روز دوره زندیه را فقط مساله تمامیت ارضی مطرح میکنند در حالیکه ایران ما بر اثر فتنه افغان و جنگ های فرسایشی نادر برای افزایش قلمرو اش و نیز جنگ های بعدی پس از مرگ نادر به یک کشور فقیر و ویران تبدیل شده بود. بسیاری از میان رفتند و بسیاری به کشور های همسایه مهاجرت کردند و کشور از لحاظ جمعیتی در وضعیت بسیار نامناسبی قرار داشت. نامه های اسقف ها و کشیش ها در جلفا خود گویای وضعیت بحران زده آن دوران است. چگونه می شود که تلاش کریم خان زند برای جان بخشیدن به ایران با بازسازی اقتصاد را نادیده می گیریم و در جهت ایراندوستی نمیبینیم اما غارت کرمان توسط اقامحمدخان و وصیت او به جانشینش در خصوص فقیر نگه داشتن جامعه ایرانی و نام جماعت فرومایه بر مردم ایران نهادن [در کتاب روضه الصفا] در جهت ایراندوستی تلقی میکنیم؟

آنچه در نامه های اسقف جلفا در دوره زندیه آمده است بازگشت جمعیت ایرانی های مقیم دیگر کشور ها پس از سال ها جنگ و خونریزی به دلیل امنیت درونی و قیمت پایین ارزاق و مدیریت صحیح اقتصاد است.
دکتر اکبری در ادامه افزودند : « من موافقم که آقای دکتر زرگری نژاد اقامحمدخان را در جاهایی بیش از حد کیسه کشیده است و تعریف کرده است اما این امر اجتناب ناپذیر است و این مساله که در کدام زاویه باید نگاه کنیم مهم است» حیرت یک ناظر به این صحبت ها غیرقابل کتمان است گویی نقادان محترم به جای نقد، مواردی را در جهت اثبات نظر جناب دکتر زرگری نژاد مطرح کرده و حتی یک جانبه نگریستن و طرفداری از اقامحمدخان را امری خردورزانه و با زاویه ای علمی و عادی می دانند در حالی که در هیج نقطه ای از دنیا چنین دیدگاه متعصبانه فقط به دلیل علایق و عقاید شخصی نویسنده از نظر علمی آن هم در یک انتشارات دولتی قابل قبول نیست.

سخنران بعدی جناب دکتر ملائی کتاب را به چند بخش تقسیم کرده و هرکدام را توصیف کردند و به بی اشکال بودن کتاب اشاره کردند. ایشان گفتند : « شخصیت های زندیه دارای برخی ویژگی های مثبت هستند اما عدم اندیشه آن ها به تمامیت ارضی و در کل مفهوم ایران نیز وجود دارد، به خصوص مساله خراسان و ایران شرقی و آسیای مرکزی.»
لازم به یادآوری است که آسیای مرکزی (منظور ایشان ماوراءالنهر) حتی در دوره صفویه نیز تعلق پیوسته نداشته و تنها در دوره شاه عباس، نیروی ازبکان (که خراسان سال ها توسط آن ها مورد حمله قرار می گرفت) دفع شد.[رجوع شود به کتاب نظام ایالات در دوره صفویه؛رهربرن] صحبت کردن در مورد گسترش مرز ها بسیار آسان است اما در عمل اغلب به دلایل متعدد نوعی واگرایی نسبت به مرکز دیده می شد و ریشه این پدیده به دوره شاه اسماعیل و حدود تاثیرگذاری شمشیر قزلباشان مرتبط است.این نوع سیاست هزینه های متعددی را بر تار و پود جامعه آن دوره و بنیه اقتصادی کشور در پی داشت. فقر مردم ایران در دوره نادری و مالیات های گزاف برای ماجراجویی های نادرشاه خود گواه این هزینه هاست.اگر آسیای مرکزی و هرات برای اقامحمدخان دارای اهمیت بود چگونه است که در سفر طولانی مدت به خراسان اقدامی به تصرف این مناطق نکرد؟

به غیر از کریم خان ، علیمراد خان پادشاهی بود که چند سالی ثبات را به ایران بازگرداند و به اجازه ندادن عبور نیروهای روس در دوره او در کتاب گلشن مراد اشاره شده است و این نشان دهنده اهمیت تمامیت ارضی حتی برای اوست. به غیر از این دو شخصیت ، سایر شخصیت ها مشغول به جنگ های متعددی بودند و لطفعلی خان زند دغدغه ای به جز نابودی اقامحمدخان نداشت.کما اینکه این دغدغه نیز برای اقامحمدخان صادق بوده و تا قبل از شکست لطفعلی خان به سایر نقاط اهمیتی نداده است و حتی به خاطر استقرار لطفعلی خان در کرمان حمله به خراسان را به تعویق انداخت. بنابراین بسط این ادعا به کل زندیه صحیح نیست. دکتر ملائی به نگاه دکترزرگری نژاد در خصوص حاج ابراهیم کلانتر انتقاد وارد کردند و اقدام حاج ابراهیم در خیانت به ولی نعمتش را در جهت ایرانمداری نشان دادند. در حالی که با بررسی منابع مشخص می گردد هدف حاج ابراهیم چیزی جز ایجاد یک قدرت منطقه ای نبود و با شکست نقشه اش و زنده ماندن لطفعلی خان مجبور به برقراری ارتباط با قاجاریه شد.

دو نقد کننده محترم حداقل به ویژگی های مثبت شخصیتی شاهان زندیه اعتراف کردند در صورتیکه همین ویژگی ها در کتاب عصر اقامحمدخان زیر سوال رفته و مولف محترم باز با اغراض شخصی شجاعت لطفعلی خان و خلق و خوی پسندیده و مردم دوست کریم خان را رد کردند با وجود این که تمامی منابع حتی منابع دوره قاجار به شجاعت لطفعلی خان و رفتار مناسب کریم خان با رعایا اعتراف کردند. سوال نهایی این است که چرا باید برای بالا بردن و وجهه دادن به اقامحمدخان شخص دیگری را فرو کوبید و برای اعتبار بخشیدن به یک دوره تاریخی، دوره قبلی را زیر سوال برد؟ چرا باید از ابزار فتوشاپ برای خندان کردن چهره اقامحمدخان در جلد کتاب استفاده کرد؟

خواننده این کتاب در اولین نگاه متوجه تغییر سیاست های کلان سیستم آموزشی ما می شود و با شرکت در جلسه نقد و بررسی کتاب کاملا بر این امر متقاعد می گردد چرا که به صراحت و بدون تعارف از این تغییر و حتی از عادی جلوه دادن این یک جانبه گری سخن می گویند . در جلسه نقد و بررسی صحبت از «آن گروه مورخین» یعنی مورخین دوره پهلوی شد.گویی تمام نظرات آقایان درست است و تمامی نظرات تیم گذشته غیرقابل قبول حال آن که آنان حداقل انصاف را در بدیهیات رعایت می کردند و معیارشان منطقی تر بود.. کتاب [تاریخ ایران در دوره قاجاریه] در چندین جلد چاپ و جایگزین کتاب [ایران در دوره سلطنت قاجار] مرحوم شمیم در سیستم آموزشی و دانشگاهی خواهد شد.