نگاهی به کتاب «پان‌ترکیسم و ایران»

کتاب «پان‌ترکیسم و ایران» نوشته کاوه بیات به چگونگی برآمدن ناسیونالیسم ترک می‌پردازد.
کتاب از چهار فصل تشکیل شده که سرفصل‌های آن عبارتند از «موج و صخره»، «آتش نهفته»، «مخاطره و مدافعه»، «پایان بحث».
سرریز مجموعه‌ای از تحولات ناسیونالیستی در کشور همسایه
پشت جلد کتاب درباره شکل‌گیری پان‌ترکیسم آمده است: «سرریز مجموعه‌ای از تحرکات ناسیونالیستی در ترکیه عثمانی در سال‌های مقارن با فروپاشی امپراتوری در سال‌های پایانی جنگ اول جهانی تا برآمدن یک جمهوری جدید در آن سامان، ایران را که خود در تلاش تبدیل به یک دولت-ملت جدید تحولات مشابهی را تجربه می‌کرد در معرض یک توان‌آزمایی جدی قرار داد. چرا که این فعل و انفعال ناسیونالیستی که می‌توان تحت عنوان کلی «پان ترکیسم» از آن یاد کرد بخشی از چیستی خود را در نفی هویت تاریخی ایران و به ویژه زیر سئوال بردن هویت ملی ترک زبان‌های ایرانی جستجو می‌کرد.»
بیات در مقدمه کتاب در سطوری با اشاره به هویت ملی ترک زبان‌های ایران آورده است: «در دوره‌ای که در خلال آن ایران خود را ناگهان رو در روی سریز مجموعه‌ای از تحولات ناسیونالیستی در یک کشور همسایه یافت که در این فعل و انفعال، بخشی از چیستی خود را در نفی هویت تاریخی ایران و به ویژه زیر سوال بردن هویت ملی ترک زبان‌های ایران جستجو کرد. شکل‌گیری این پدیده یعنی چگونگی برآمدن ناسیونالیسم ترک و مانعی که از بدو کار در وجود و آثار بر جای مانده از هویت ایرانی بر سر راه خود دید از جمله مباحثی است که در کتاب پان‌ترکیسم مطرح شده است.» (ص نه)
در فصل نخست با عنوان «موج و صخره» است که درباره جایگزینی واژه‌های ترکی به جای فارسی می‌خوانیم: «ناسیونالیسم ترک در آغاز به صورت یک گرایش ادبی خود را نشان داد. در همان ایام نهضت عثمانی‌های جوان برخی از چهره‌های ادبی و روزگار چون ابراهیم شناسی، ضیاء پاشا و نامق کمال و علی سُعاوی در مجموعه تلاش‌هایی برای دستیابی به توده هر چه وسیع‌تری از مردم، بر ضرورت ساده کردن زبان محافل حاکمه و کاستن از غفلت آن تاکید گذاردند. آنها خواستار وضع واژه‌های ترکی به جای اصطلاحات رایج فارسی و عربی بودند.» (ص ۶)
پدیده متاخر و مرتبط با فروپاشی عثمانی
«آتش نهفته» در فصل دوم کتاب جای گرفته که در سطوری از آن آمده است: «با انتشار کتاب آذربایجان جمهوریتی محمدامین رسول‌زاده در استانبول در سال ۱۳۰۲ و بازتاب پاره‌ای از مفاد آن در میان ایرانیان یکی دیگر از زمینه‌های رویارویی نیز مورد توجه قرار گرفت. انتشار این کتاب که به توصیف چگونگی تاسیس دولتی به نام آذربایجان در اواخر جنگ اول جهانی در قفقاز و اضمحلال بعدی آن به دست بلشویک‌ها اختصاص داشت، باعث آن شد که دامنه بحث به قفقاز و به تبع آن آذربایجان نیز باز شود؛ یعنی یکی از مهم‌ترین و در عین حال بحث ناتراشیده‌ترین عرصه‌های رویارویی جاری میان هویت ایرانی و گرایش‌های ترک‌گرا.» (ص ۴۷)
مولف در همین قسمت با اشاره به تلاش رسول‌زاده آورده است: «طرح موضوع کتاب رسول‌زاده، طبیعتا موضوع حزب مساوات و فعالیت‌های اجتماعی عوامل آن را در ایران نیز به دنبال آورد و در این زمینه نیز گزارش‌هایی واصل شد اما بنا به دلایلی چند از جمله تلاش همزمان رسول‌زاده برای نزدیکی با مقامات ایرانی به خاطر جلب حمایت آنها از برنامه‌های سیاسی مساواتی‌ها در قفقاز که ظاهرا به کمرنگ شدن فعالیت‌های آشکار آنها در حوزه ایران منجر شد.» (ص ۴۹)
گذار ترکیه عثمانی از یک امپراتوری به یک جمهوری
فصل سوم «مخاطره و مدافعه» است که درباره دیدگاه‌های مطرح شده در رابطه با پا‌ن‌ترکیسم می‌نویسد: «در توضیح پدیده پان‌ترکیسم که به نظر می‌آید در مجموع حرکتی حاشیه‌ای تعبیر می‌شد و نه یک جریان مسلط در ترکیه جدید، دو دیدگاه عمده مطرح شد. دیدگاه‌هایی که اگرچه متفاوت بودند اما با یکدیگر در تعارض قرار نداشتند؛ یکی دیدگاهی تاریخی بود که ریشه‌های پان‌ترکیسم را در یک رویارویی دیرینه میان «ایران و توران» جستجو می‌کرد و دیگری نیز دیدگاهی که آن را یک پدیده متاخر و مرتبط با فروپاشی عثمانی در سال‌های اخیر می‌دانست.» (ص ۷۹)
«پایان بحث» عنوان فصل چهارم کتاب است که در سطوری از آن بحث پان ترکیسم و تهدید آن بر هویت و همبستگی ملی ایران که در اوایل دهه ۱۳۰۰ شمسی برای مدت زمانی کوتاه به یکی از مباحث مهم کشور در زمینه فرهنگ و سیاست تبدیل شده بود از اواسط دهه مزبور به همان سرعتی که پدیدار شد، از عرصه مباحث عمومی نیز رخت بربست. در توضیح علل و دلایل چنین وضعیتی به دو دلیل عمده می‌توان اشاره کرد یکی دگرگونی‌های حاصل از گذار ترکیه عثمانی از یک امپراتوری به یک جمهوری بود که با مهار پان‌ترکیسم، ناسیونالیسم ترک را جهتی متفاوت بخشید و دیگری نیز صورت خاصی بود که تحولات سیاسی در ایران به خود گرفت.» (ص ۱۰۴)
کتاب «پان‌ترکیسم و ایران» تالیف کاوه بیات در ۲۵۸ صفحه، شمارگان ۸۸۰ نسخه و به بهای ۱۶ هزار تومان از سوی انتشارات شیرازه روانه بازار کتاب شده است.