جلد سوم کتاب «تاریخ گیلان» منتشر شد.

کتابی که پیش روی شماست، سومین جلد از کتاب «تاریخ گیلان» است که تحولات سیاسی، اقتصادی، زیربنایی، اجتماعی و آموزشی - فرهنگی سالهای ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ خورشیدی را در بر میگیرد. دو جلدی که پیشتر توسط انتشارات فرهنگ ایلیا منتشر شده «تاریخ گیلان؛ از آغاز تا پایان حکومتهای خانسالار» و «تاریخ گیلان؛ از آغاز ورود شاه عباس اول به گیلان تا پایان انقلاب جنگل» نام دارند.
جلدِ حاضر دنباله ی آن دو جلد است و دوره ای از تاریخ گیلان را در بر می گیرد که از مهمترین دوره های تاریخی گیلان و ایران است، زیرا در این دوره است که پایه ی تحولات مدرنِ گیلان به صورت «نهادی» شکل میگیرد. اگر چه در انقلاب مشروطه، نیروهای جدیدی در تاریخ معاصر ایران برخاست که شورشی علیه شیوه و سبک و سیاق اداره ی حکومت توسط سلطنت مطلقه ی استبدادی بود که هزاران سال بی هیچ تغییر ساختاری ادامه داشت اما این نیروهای انقلابی و متجدد طی پانزده سال از ۱۲۸۵ تا ۱۳۰۰ نتوانستند به یک قدرت متمرکز دست یابند که ازندهی دولت- ملت و نهادهای مدرنی باشد که بتواند هم قدرت متمرکز را پدید آورد و هم به نهادهای مدرن به صورت دموکراتیک مضمون واقعی تجدد ببخشد. در دوره ی پهلوی اول بود که قدرت متمرکز پدید آمد و نهادهای مدرن هم از طریق تجدد آمرانه و مهندسی از بالا، اما به شکل استبدادی صورت تحقق به خود گرفت.
از منظر تاریخ گیلان در این دوره، نهادهای نظامی و انتظامی ابتدا نقش محوری در تحولات سیاسی ایفا می کردند اما از دهه ی دوم ۱۳۰۰ ، نهاد بوروکراسی نوپا، جای نهاد نظامی را گرفت. در دهه ی دوم که نهادهای بوروکراسی غیرنظامی جای نهادهای نظامی را گرفت، اقتدارگرایی و استبداد نه فقط کاهش نیافت که قدرتی بلارقیب پیدا کرد. اما این دوره فقط در استبداد مطلقه ی فردی خلاصه نمیشود. در آن همچنین نهادهای مدرن با کارکردهای مدرن که تا امروز تداوم یافته، مستقر شدند. نهاد آموزشِ نوین شکل امروزی به خود گرفت و انقلابی در آن پدید آمد. تاسیس سینما و ترویج تئاتر به ویژه در دهه ی نخست به شکل نهادی عمومی مورد استقبال گسترده قرار گرفت. شهرسازی شکل نوین پیدا کرد و به ویترین تجدد آمرانه تبدیل شد و دو شهر رشت و انزلی به عنوان نمونه ای از شهرسازی مدرن به شهرت ملی دست یافتند. صنعت مدرن و ملی در گیلان به ویژه از دهه ی دوم ۱۳۰۰ خورشیدی پایه گذاری و الگوی سال های بعد شد. شبکه ی حمل و نقل و ارتباطات به شکل مدرن سامان یافت و با ایجاد شبکه ای از جاده ها و پل های استراتژیک، گیلان به بازاری یکپارچه تبدیل شد . تولید کالایی در کشاورزی، شکل گسترده و امروزی به خود گرفت . برای نخستین بار گیلان مقصد سفرهای گردشگری گسترده شد. قانون تقسیمات کشوری به تمرکز قدرتِ سلسله مراتبی شکلی نوین داد. خلاصه این که مجموعه ای از تحولات، پایه ی نهادهای مدرن و امروزی را از این دوره در گیلان پایه گذاری کرد. از اینرو بررسی تاریخی این دوره بسیار مهم است. با این حال تا جایی که نویسنده طی این بررسی دریافت، برای این دوره از تاریخ گیلان تقریباً هیچ پژوهشی که در آن تحولات تاریخی در قلمروهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی به صورت یکجا و در ترکیبی باهم مورد پژوهش جدی قرار گرفته باشد، در دست نیست. منظور پژوهشهایی از نوع کلان روایتهاست، نه مطالعات موردی . از این رو این نوشته بی تردید نقطه ی عزیمت خواهد بود و پیداست که در آن نواقص کم نیستند.
دشواری پژوهش برای این دوره، تنها نبودِ پژوهش های پیشینی نبود که راهی ناهموار پیشِ رو قرار میداد، بلکه فقدان داده های تاریخی و پراکنده بودن آنها، پژوهشگر این دوره ی تاریخی از گیلان را به انجام پژوهشی جدی ترغیب نمی کند و شاید علاوه بر برخی ملاحظات، همین موضوع بوده که نبود پژوهش های پیشین را رقم زده است. به عنوان یک نمونه در مورد تحولات آموزشی گیلان در این دوره با جستجو و پیگیری های فراوانِ نویسنده در گیلان، هیچکدام از نهادهای کتابخانه ای و اسنادی نه فقط یک سالنامه ی احصائیه ی معارفِ )آموزش و پرورش( این دوران را در اختیار نداشتند، بلکه بسیاری از مدیران دستگاه اجرایی محلی مرتبط هم حتا نامی از آن نشنیده بودند ! طنز قضیه در این بود که هیچ کدام از دستگاههای اجرایی و سازمانهای بخشی هم کتابخانه ای که بتوان منابع این دوران را به عنوان پایه ی تحولات مدرن گیلان در آن یافت، نه فقط در آرشیو خود نداشتند بلکه اطلاع هم نداشتند که این داده ها در کجا یافت میشود. در حالی که می دانیم داده های آماری کمی و کیفیِ در دستگاههای بخشی در دوره ی پهلوی اول به صورت منظم تولید و انتشار می یافت . در برخی موارد که این داده ها در دست بود، متوالی و منظم نبودند تا بتوان روندی منطقی را در آنها دریافت و تحلیل کرد.
دستیابی به اسناد دولتیِ این دوره هم به قول فردوسی «یکی داستان است پر آبِ چشم» که گفتن ندارد! در هرحال با جستجوهای بسیار در کتابخانه ی ملی رشت، کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی، کتابخانه ی ملی ایران )در تهران ( و سازمان اسناد و کتابخانه ی ملی گیلان، کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران و غیره، برای موضوع مسیر و منظره » تا حدودی « پژوهش این کتاب، منابع دست اول که بتوان تا حدودی، تاکید میکنم فقط تحقیقِ تاریخی را روشن ساخت، فراهم شد . از این رو از مسئولان و دست اندرکاران این نهادها که با روی خوش و همکاری صمیمانه، دسترسی به منابع کتابخانه ای خود را برایم فراهم کردند، سپاس فراوان دارم.

همانند دو جلد نخست، این نوشته هم ابتدا براساس «تزهای پیشینی» (تزهای پیش از شروع مطالعه( سامان یافته است. اما به تاکید باید گفت که این تزها، بعد از ورود به تحقیق و در برخورد با واقعیتها و اسناد، به صورت رفت و برگشتی، بارها و بارها تصحیح و بازنگری شدهاند تا بتوانند واقعیتها را به نحو مناسبتری در چارچوب یک نظریه ی انسجام یافته، بازتاب دهند. بنابراین تزهای پیشینی این پژوهش به هیچ وجه صلب و سخت و فولادین نبودهاند! برخی از آنان هم «پسینی» هستند، یعنی در جریان پژوهش و بررسی ها و پس از دیدن شواهد جدید و تدقیق بیشتر، پیشنهاد شده اند.

به عبارت دقیقتر، تزها یا گزارههای پیشینی، ابتدا تدوین و سپس در تعامل مستمر و دیالکتیکی بین «سوژه» و «ابژه» تصحیح و تکمیل شده اند. در این مسیر، نخست نقطه ی عزیمت«ذهن» و مقصد «عین» بوده است. اما این مسیر چنان که گفته شد، خطی و مستقیم و یکطرفه طی نشده بلکه مسیری رفت و برگشتی بین ذهن یا سوژه ی شناسا و عین یا متعلقات شناخت تاریخی وجود داشته است. بارها در فرایند مطالعه، اسناد و شواهد جدید، به تصحیح و تکمیل ذهن یا سوژه ی شناسا و در واقع تزهای پیشینی منجر شده است. اما ذهن یا سوژه ی شناسا هم منفعل نبوده و پس از مشاهده ی اُبژه ها، یعنی اسناد و متعلقات شناخت، به جمع بندی اسناد و تحولات عینی دست و سرانجام به انتزاع، تجرید و تبیینی فراتر از » عینِ خام» دست یافته و در نتیجه تزهای پیشینی کتاب اینگونه تصحیح، تکمیل و ساخته و پرداخته شده اند.
با این حال نمیتوان ادعا کرد که در همه ی موارد، تزهای این کتاب تمام واقعیتِ تاریخی را انعکاس داده اند. چرا که اگر چنین بود، به هیچ تحقیق دیگری نیاز نمی شد و چنان که گفته شد عبور از مسیر ناهمواری که از آن سخن به میان آمد، نقطه ی عزیمت یست که باید بارها و بارها به وسیله ی همکاران پژوهشگر پیموده و نواقص کار نویسنده تصحیح و تکمیل شود.

اینک تزهای کتاب:
۱. پس از پایان انقلاب جنگل در گیلان، کشاکشی بین نهاد دولت و نهاد نظامی در گیلان درگرفت و رضاخان سردار سپه در اولین پیروزی بزرگش در موضع وزیر جنگ، یعنی شکستِ انقلاب جنگل، برای خود در قدرت حاکمه ی ایرانی، نقشی به مراتب فراتر از وزیر جنگ، طلب می کرد و نهاد نظامی را در چارچوب همین مطالبه اش سازمان میداد، به طوری که یکی از اولین تظاهر این هدف در تقابلِ بین حکمران منصوب دولت قوام السلطنه در گیلان و ریاست قشون )بعدها رئیس تیپ مستقل شمال( از طرف وزیر جنگ در همان روزهای نخستِ بعد از پیروزی اش در گیلان رخ نمود و این کشاکش بر سرِ قدرت در گیلان، تا نخست وزیری سردار سپه در آبان ۱۳۰۲ که نهاد سیاسی )دولت( هم به طور کلی به تصاحب وزیر جنگِ سابق، یعنی سردار سپه درآمد، ادامه یافت و از این تاریخ به بعد قدرت در گیلان هم یک کاسه شد.

۲. کشاکش بین دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی به عنوان وارث روسیه ی تزاری که نمی خواست نفوذ پیشین فراهم شده در ایران را دست کم در تقابل با انگلیسی ها از دست بدهد از یک طرف و انگلیسی ها که خود را همچنان تنها قدرت استعماری پس از سقوط روسیه تزاری در ایران و گیلان می دیدند از طرف دیگر، بخش بزرگی از حوادث تاریخ گیلان را در این دوره رقم زد.

۳. کشاکش بین دو دولت شوروی و انگلیس در گیلان بر مواضع نخبگان محلی تاثیر بسیار گذاشت و به تدریج بر آن سمت و سوی مشخصی داد . در این تقابل یک طرف پروایی از طرفداری آشکار نمی دید اما طرف دیگر در این همسویی مواضع خود را تا حد ممکن پنهان می کرد. از اینرو باید گفت که داستان «روسوفیلی » و «انگلوفیلی» دوباره به شکلی دیگر در این دوره هم واقعیت یافته بود و کمتر روشنفکر مستقلی در این دوره دیده می شد. این روندی بود که پس از جنگ دوم جهانی و ایجاد دو اردوگاه به صورت برجسته تری رخ نمود. اما به نظر میرسد نخست در گیلان تجربه شد.

۴. بازیگر مهمِ داخلی در تحولات گیلان در نیمه ی نخست دوره ی پهلوی اول، قشون نظامی )تیپ مستقل شمال( است که مرکز آن در رشت واقع شده بود. اما در نیمه ی دوم این دوره، با رشد نهاد بوروکراسی دولتی و رشد طبقه ی متوسط جدید که به تدریج سامان یافته و قدرت بیشتری گرفته بود، جایگزین نهاد نظامی شد.

۵. به طور کلی چهار نیروی سیاسی - اجتماعی تشکُّل یافته که در دو بُنِ برآمده از انقلاب مشروطه و انقلاب جنگل سامان یافته بودند، بازیگران اصلی این دوره در تاریخ گیلان هستند که هرکدام اهداف و آرزوهای خود را پی می گرفتند. اما همه ی آنان در مجموع یک جریان دو بُنیِ مقابل هم تشکیل داده بودند. نخستین نیروی سیاسی - اجتماعی از این دو بُن، نهادهای مدرن دولتی برخاسته از کودتای ۱۲۹۹ بودند که مهندسی اجتماعی از بالا و تحقق تجدد آمرانه را دنبال می کردند و از حمایت دولت مرکزی و ابزار آن دولت برای تحقق اهداف مدرنیزاسیون به حساب میآمدند. به دلیل سازماندهی مرکزی، منابع زیاد و برخورداری از نهادهای نظامی و انتظامیِ سازمان یافته ی پشتیبان، این نیرو در میان نیروهای دیگر، تعیین کننده ی بازی بود و به طور عموم سویه ی تحولات را مشخص میکرد. دومین نیروی اجتماعی قدرتمند، نیروهای مشروطه خواه بودند که از پسِ جنبش مشروطه برآمده بودند و پیشتر در جنبش و انقلاب جنگل و در حزب دموکرات ایران، وارث اجتماعیون عامیون شعبه ی رشت، فعال بودند. این گروه به واقع نیروهای لیبرال و چپ میانه ای بودند که ضمن سکولار بودن، اعتقادات مذهبی کم و بیش مدرنی هم داشتند و به سبک و سیاق مکتب لیبرالی ایرانی و اجتماعیون عامیون، برنامه های خود را دنبال می کردند. به تدریج بیشترِ اعضای این گروه با نهادها و مقامات گروهِ نخست همسو شدند و حتا به عنوان کارگزاران آن درآمدند و هرچند در مواردی در تقابل هم قرار می گرفتند، اما در مجموع سویه ی واحدی داشتند. نیروی سوم را، جریان نوظهور فرقه ی کمونیست ایران با ایدئولوژی بلشویکی تشکیل میداد که از دروازه ی انقلاب جنگل وارد ایران شده و اگرچه گستره ی سازمانی آن بسیار محدود بود اما از انسجام ایدئولوژیک و سازماندهی قوی برخوردار و مورد پشتیبانی دولت شوروی هم قرار داشت که در گیلانِ این زمان در قلمرو اقتصادی و سیاسی و فرهنگی از نفوذ مادی و معنوی زیادی برخوردار شده بود. هر سه گروهِ نخست در یک بُن، یعنی بُن مدرن، برنامه ی ویژه ی خود را برای تجدد و مدرنیته داشتند. بنابراین هر سه گروه برنامه های مدرن شدن به سبک و سیاق خود را دنبال میکردند و دستکم در این امر مشترک بودند. گروه چهارم را، مشروعه خواهان تشکیل می دادند که هسته ی اصلی آن را روحانیانِ مشروعه خواهِ بازمانده از دوران مشروطه )و نه همه ی روحانیان( تشکیل می دادند. آنان مدافعان سنت و شریعت بودند. این نیروی اجتماعی برای آخرین بار در مجلس ششم قدرت خود را به رخ کشید و توانست گروه بزرگی از مردم رشت را پشتِ سر خود علیه هر سه گروه پیشین بسیج کنند. آنها به ویژه در دهه ی نخست و تا نیمه ی این دهه از قدرت قابل توجهی برخوردار بودند و سپس به تدریج تضعیف شدند.

۶. در ادامه ی روند پیشین تاریخ گیلان، در این دوره هم یک مدل مرکز – پیرامونِ توسعه با نمایشی قویتر به وجود آمد که در آن رشت – انزلی در کانون این مدل قرار داشت و لاهیجان به تدریج به ویژه پس از تاسیس پل سفیدرود در دهه ی دوم ۱۳۰۰ خورشیدی و جاده ی شوسه ی رشت- لاهیجان – بابلسر، به یکی از اضلاع درجه ی دوم )نیمه پیرامون( این کانون نقش آفرینی می کرد. اما فومنات و تالش و بقیه ی گیلان در تمام این دوره به صورت یک حاشیه ی مطلق باقی ماند.
۷. تجدد آمرانه در گیلان سه مرحله را پشتِ سر گذاشت. نخست تا آمدن سرتیپ زاهدی بی میانجی و با اعمال زور عریان ادامه یافت. اما بعد از این تا آمدن رضا افشار، تجدد آمرانه ی با میانجی، یعنی با کمک نهادها و شخصیت های بانفوذ مدنی به عنوان میانجی بهره گرفت و سرانجام از زمان آمدن رضا افشار و به ویژه از دهه ی دوم، بدون میانجی و البته با کمک و ابزار نهاد قدرتمند بوروکراسیِ و طبقه ی متوسط جدیدِ پاگرفته و پر انرژی، با همان هدف متمرکزکننده ی قدرت و مهندسی اجتماعی از بالا تداوم یافت.

۸. نهاد آموزش به سبک جدید تا پایان دههی نخست . ۱۳۰۰ خورشیدی به کندی و بیشتر در مراکز شهری مهم پیش رفت و قادر به پوشش نواحی روستایی زیادی نشد اما در همین نیمه هم ساختار اصلی و نهادیِ مدرن خود را پیدا کرد، ولی از نیمه ی دومِ دهه ی دوم، شتاب سریع تری گرفت و توانست بخش قابل توجهی از نواحی روستایی گیلان را هم زیر پوشش خود بگیرد و در سال های آخر این دوره یک انقلابی آموزشی در گیلان به وجود آورد.

۹. نهاد آموزشی در گیلان به تدریج با تسرّی وگسترش دادنِ روزافزون نهاد آموزش به سبک جدید، از قدرت نفوذ دو نهاد آموزشی سنتی دیگر در گیلان یعنی مدارس قدیمه و مکاتب )حوزه های علمیه ) کاست در پایان این دوره، آموزش به سبک جدید به شکل غالب آموزشی تبدیل شد.

۱۰. چپ رَوی متأثر از لنینیسم )و نه تئوری مارکسی( که نقطه ی عزیمت هر تحولی را در انقلاب و خرد کردن ماشین دولت می دید و با گرته برداری صلب و سخت از انقلاب اکتبر و در چارچوب کشاکش بین دو دولت شوروی و انگلیس، سویه ی مشخصی را گرفته بود، سبب ساز سوءظن بیشتر به هر فعّال اجتماعی و فرهنگی و در نتیجه تشدید خشونت سیاسی توسط استبداد حاکم شد و به ویژه پس از انتشار تزهای شورش گرانه ی کنگره ی موسوم به ارومیه ) کنگره ی دوم فرقه ی کمونیست ایران(، از اواخر دهه ی نخست و به ویژه دهه ی دوم ۱۳۰۰ خورشیدی، فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی و حتا سیاسیِ نیم بند را به کلی در گیلان برچید و بهانه ی لازم به دولتِ رضاشاه و نظمیه ی آماده به حمله ی آن در بگیر و ببند و انحلال هر نهاد اجتماعی و فرهنگی داد.

۱۱. مهمترین مانع توسعه ی گیلان در دوره ی پهلوی اول، ساختار قرون وسطایی ارباب – رعیتی و اشرافیت قدرتمند آن بود که حتا امکان اعمال قدرت دولت را در نواحی روستایی، محدود و حتا منکوب میکرد. مضاف بر آن که نواحی روستایی را در اشکال گوناگون قرون وسطایی خود باقی می گذاشت و مانع تنظیف آن از این اشکال میشد .

۱۲. با وجود روابط ارباب – رعیتی در تمام این دوره به شکل و سیاق پیشین، جنبش دهقانی بر خلاف دوره ی مشروطه و جنگل در گیلان مشاهده نشد و به نظر می رسد که دهقانان با تجربه ی انقلاب مشروطه و جنگل و هرج و مرج مداوم ناشی از آن، علاوه بر سرکوب مادی و معنوی شدید، امنیت به وجود آمده را با وجود فقر و نابرابری زیاد تا حدودی بر دیگر جنبه های زندگی ترجیح میدادند.

۱۳. به طرز آشکاری نقش آفرینان دولتی و غیردولتی در عرصه ی عمومی، مُهر و نشان سکولاری داشتند و کمتر نشانی از فعالیت خاندانهای اشرافیِ سنتی در عرصه ی عمومی دیده می شد و برخلاف دوره ی مشروطه و جنگل، حتا سنت گرایان مشروعه خواه هم دست کم در دهه ی دوم ۱۳۰۰ خورشیدی در عرصه ی عمومی کمتر دیده شده و کمتر نقشی به عهده داشتند.

۱۴. از نظر فرهنگی در این دوره، سینما، تئاتر، عکاسی و فعالیت مطبوعاتی )به ویژه در دهه ی نخست ۱۳۰۰ خورشیدی که این فعالیتها آزادتر بودند( بر شعر و ادبیات چیرگی آشکار و برجسته ای داشت و روال روشنفکری از عقلانیت مدنی، اجتماعی و تئوریکِ بیشتری بهره میگرفت و کمتر به چنبره ی احساس، شعار و درون گرایی پناه می برد.
۱۵. . شرق گیلان در همجواری جغرافیایی با غرب مازندران که تصادفاً مورد علاقه ی رضاشاه بود، در نیمه ی دوم دهه ی ۱۳۰۰ به ویژه پس از احداث پل سفیدرود و جاده ی رشت - بابلسر در سال ۱۳۱۰ خورشیدی )که بی ارتباط با علاقه ی رضاشاه به غرب مازندران نبود(، به سرعت تحول یافت و توانست کانون دو محصول تولید کالایی اصلی و منحصر به فرد در تمام ایران، یعنی چای و ابریشم باشد و خود را از جایگاه حاشیه ای به نیمه حاشیه ای در مدل مرکز - پیرامون این دوره در گیلان ارتقاء دهد.
۱۶. همراه با سرکوب سیاسی خشن تر در نیمه ی دوم دهه ی ۱۳۰۰ خورشیدی، تمام شاخص های اقتصادی، اجتماعی و آموزشی در گیلان نشان می دهد که در این نیمه رشد بیشتری داشته است! طنز قضیه در این بود که همزمان با تشدید استبداد و سرکوب سیاسی بیشتر، روندهای رشد و سرمایه گذاری در گیلان در حوزه ی کشاورزی، صنعت و زیربناها و حتا آموزش با سرعت بیشتری نسبت به دهه ی نخست پیش رفت!
۱۷. بنیان پایه های روشن تاریخ گیلان در دوره ی پهلوی اول نمایشی از وجود هسته ی کوچک ولی رو به رشد سرمایه داری در شهرها، به ویژه در دو شهر رشت – انزلی از یک طرف و گستره ی بزرگِ جغرافیای روستایی که در آن فقر و درجازدگی همراه با روابط ارباب – رعیتی از طرف دیگر بود. پایه های این دو سطح تاریخی– جغرافیایی به طور مشخص پس از برآمدن سردار سپه به صورت نهادی شکل گرفت و نه فقط تا پایان این دوره دوام آورد، بلکه با همان ویژگی تا دهه ی ۱۳۴۰ هم به حیات خود ادامه داد.
۱۸. با وقوع جنگ دوم جهانی و اشغال گیلان توسط دولت شوروی به عنوان یکی از کشورهای متفقین در سوم شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی و به ویژه پس از وقایع آذربایجان و برآمدن قدرت بزرگی چون ایالات متحده در جهان به عنوان تنها قدرت بزرگ جهانیِ سرمایه داری و تشکیل دو اردوگاه سوسیالیستی و سرمایه داری و البته همراه با توسعه ی برخی از راه های جاده ای و راه آهن در فلات مرکزی ایران، گیلان به عنوان یکی از سرپلهای ارتباطی و حمل و نقلی پایتخت و به مثابه ی یکی از محورهای کانونی و مرکزی توسعه، موقعیت تاریخیِ نیم قرنی خود را از دست داد و دیگر هیچگاه این موقعیت را باز نیافت.

چنان که گفته شد، کتاب حاضر بر محور و استخوان بندی تزهای فوق سامان یافته است. ضروریست تاکید شود که هر کتاب تاریخی، روایت خاص خود از یک تاریخ است و الزاماً با روایتهای دیگر یکی نیست. اما مهم این است که یک روایت تاریخی، روایتی باشد که بیشترین نزدیکی را با واقعیت های تاریخی داشته باشد.
خواننده ی این کتاب می تواند مطمئن باشد که روایت پیشِ رو از تاریخ گیلان در دوره ی پهلوی اول، روایتی است که نویسنده کوشش کرده است به واقعیت نزدیک باشد و حتی المقدور خواننده خود به قضاوت بنشیند. کتاب، روایت چندگانه ای از تاریخ دوره ی پهلوی اول در گیلان بر محور تزهای پیش گفته به دست داده که به طور مستقل و در فصل های جداگانه اما مرتبط با یکدیگر، به موازات هم پیش رفته اند.
فصل نخستِ کتاب به تحولات سیاسی پرداخته است. فصل دوم تحولات اقتصادی، فصل سوم تحولات زیربنایی، فصل چهارم تحولات اجتماعی و شهری و سرانجام در فصل پنجم تحولات آموزشی و فرهنگی این دوره بررسی شده است. چنان که گفته شد، این فصول ضمن آنکه مستقل از یکدیگر ارائه شدهاند، به منظور ایضاح تزها و تئوری های طرح شده در کتاب و در یک ظرفِ نظری مشخص روایت شده اند.

ناصر عظیمی - بهار ۱۳۹۸