کتاب« اسناد گیلان در دوره مشروطیت (مجلس دوم تا پنجم شورای ملی)»

کتاب« اسناد گیلان در دوره مشروطیت (مجلس دوم تا پنجم شورای ملی)»پژوهش دکتر عباس پناهی عضو هیات علمی دانشگاه گیلان توسط انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی منتشر شد.
کتاب حاضر حاصل سال ها پژژوهش نویسنده بر روی اسناد منتشر نشده گیلان در عصر مشروطه است. اسناد حاضر به جهت این که بازگو کننده تاریخ مردمی و توده ای مردم گیلان هستند، حائز اهمیت اند. کتاب حاضر شامل اسناد و مکاتبات مردمی به مجلس شورای ملی از سال ۱۲۸۸ تا ۱۳۰۳خورشیدی یکی از حساس ترین دوره های حیات تاریخی گیلان همراه با آغا عصر مدرنیته است. از بین بیش از پنج هزار عریضه مردم به مجلس شورای ملی مورد پژوهش قرار گرفته است.گیلانیان نقش انکارناپذیری در پیروزی انقلاب مشروطیت به ویژه اعاده آن داشتند و این نکته در عریضه‌های آنان به چشم می‌خورد. با این حال آنان پس از پیروزی بر نهاد استبداد نتوانستند طعم واقعی آزادی و حاکمیت قانون را بچشند در نتیجه مشروطه بازیچه‌ دست سیاست¬بازان و فرصت¬طلبانی گشت که این بار تغییر ماهیت دادند و با آهنگ آرام مشروطه هم¬رنگ شدند. یکی از دعواهای مهم مشروطه¬خواهان تندروی گیلانی در تمامی شهر‌های آن طی حیات مجلس اول، داشتن انجمن ایالتی در رشت بود. با این¬که آنان در احیاء مشروطه نقشی مؤثر و مهم داشتند، اما پس از تشکیل مجلس دوم، خواسته¬های فکری و آزادی¬خواهانه‌ مردم و مشروطه¬خواهان گیلانی به نتیجه نرسید و پس از واقعه‌ پارک اتابک و به انزوا کشیده شدن مجاهدان، امیدهای آنان نیز کم¬رنگ گشت. مهم¬ترین مسأله اجتماعی و اقتصادی گیلان در طول تاریخ و به ویژه در دوره‌ مشروطه، دعواهای ملکی و بحث نظام زمینداری بود. انقلاب مشروطه با وجود این¬که با تلاش‌های روشنفکران و گروه‌های جدید اجتماعی به بار نشست، اما نتوانست در برابر محافظه¬کاران به یک باره در ساختار نظام اجتماعی و اقتصادی تغییرات اساسی ایجاد کند؛ در نتیجه قدرت گرفتن دوباره‌ مالکان موجب فشار مضاعف بر دهقانان و گروه‌های خرده پای اجتماعی گشت. تداوم این فشارها و هم¬دستی گروه‌های ذی¬نفوذ با آنها موجب پدید آمدن انبوه عریضه¬ها به مجلس شورای ملی گردیده است؛ به طوری که شکوائیه‌های مِلکی بخش زیادی از عریضه‌های مورد بررسی را شامل می‌شود.
اسناد و عریضه‌های مورد بررسی حاضر فاصله زمانی سال‌های ۱۲۸۸ تا حداکثر ۱۳۰۳خورشیدی را شامل می‌شود. با این حال از نظر کمیت بیشتر عریضه¬ها مربوط به سال‌های پیش از نخست وزیری رضاخان است.
از نظر دسته¬بندی می‌توان اسناد حاضر را در شش محور دسته-بندی نمود؛ دسته نخست اسناد مربوط به عریضه‌های ملکی است؛ بخش زیادی از اسناد حاضر عریضه¬هایی را تشکیل می‌دهد که در آن به ویژه مردم عادی و رعایای بی¬سر پناه به دلیل این¬که حقوق ملکی آنها ضایع شده بود و در مرکز ایالت، گوش شنوایی برای شنیدن حرف‌های آنان وجود نداشت، به مجلس شورای ملی عریضه می‌نگاشتند و استدعای رفع مشکل¬شان را داشتند.دسته دیگر اسناد مربوط به عریضه¬هایی است که مردم از مجلس شورای ملی و دوایر دولتی، دادرسی و رفع ظلم و ستم از حاکمان و مالکان را طلب می‌کردند. این نکته نشان می‌دهد که با وجود وقوع انقلاب مشروطه هنوز حاکمان به شیوه استبدادی حکومت می‌کردند و گاهی مردم برای گریز از دست آنها ناچار به فرار از منطقه خود و مهاجرت به مکان دیگری می‌شدند و این مسأله نیز در عریضه‌های آنان بازتاب یافته است. محور دیگر عریضه¬ها، دادخواهی اصناف، گروه¬ها، مردم و به ویژه بازرگانان و ماهیگیران از نفوذ اقتصادی و انحصاری روسیه در گیلان و فشار بر مردم گیلان است. مردم در عریضه‌های خود خواهان پایان دادن به امتیاز انحصاری روس¬ها و برداشته شدن فشار‌های اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی روس¬ها از گیلان بودند.دسته دیگر عریضه¬ها، شکوائیه مردم از ضعف مدیریت ادارات دولتی، فساد آنها، تعویق حقوق و مزایای کارمندان دولتی و به طور کلی نارسایی نظام بروکراسی دولت مرکزی در گیلان بود. به طوری که کارمندان دولتی در گیلان خود را بی-سرپرست و رها شده در دریای مشکلات می‌پنداشتند. همکاری ادارات دولتی با حاکمان منطقه‌ای نیز بر ضعف دستگاه اداری و ناکارآمدی آن می‌افزود و این مسأله نیز مورد اعتراض مردم می‌گشت.
بخش دیگری از عریضه¬ها، شکایت تجارت¬خانه¬ها و مردم از دولت به مجلس و تقاضای دریافت طلب خود از دولت را دربرمی¬گیرد؛ زیرا دولت به بهانه‌ فقدان پول از پرداختن بدهی خود به مردم شانه خالی می‌کرد.در بین اسناد و عریضه‌های موجود، تعداد اندکی از اسناد در ارتباط با جنبش جنگل به چشم می‌خورد که پس از پایان این جریان برخی از مردم عریضه¬هایی به مجلس نوشته و از این جریان تحت عنوان «انقلاب، فتنه و یا دوران فترت» یاد نموده¬اند و مدعی شده¬اند که در این دوران دارایی و اموال آنان نابود شده و یا توسط جنگلی¬ها به غارت رفته است. حتی در برخی از عریضه¬ها افرادی را متهم ساخته¬اند که با رهبران جنبش سَر و سِری داشته و اموال آنان را تصاحب نموده‌اند.اسناد یاد شده می‌توانند نقش مهمی در تحلیل و توصیف اوضاع اجتماعی، فکری و اقتصادی گیلان در سال‌های پس از مشروطه تا به قدرت رسیدن رضاشاه داشته باشد.