دیدگاه های برخی از مورخان درباره اهمیت مطالعه تاریخ

جلال الدین سیوطی: از فواید تاریخ، آشنایی با نسل ها و نحوه اقامت و انقضای عدد و اوقات خاص، درگذشت بزرگان و تولد و نحوه زندگی آنهاست. با علم تاریخ دروغ دروغگویان و راستگویی راست گویان شناخته می شود.
مهم ترین فایده تاریخ، سند و مدرک است.
( آیینه وند صادق، علم تاریخ در اسلام، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۰، ص۱۸)

ابوعلی مسکویه: من چون سرگذشت مردمان و کارنامه شاهان را ورق زدم و سرگذشت کشورها و نامه های تاریخ را خواندم در آن چیزها یافتم که می توان از آن ها در آن چه مانند آن همیشه پیش می آید و همایش پیوسته روی می دهد، پند گرفت.
(مسکویه ابوعلی، تجارب الامم، جلد ۱، ترجمه ابوالقاسم امامی، سروش، ۱۳۶۸، صص ۵۲-۵۱)

عبدالهادی حائری: یادتان باشد که تاریخ دانش حساسی است خیلی دشوار می توان در حرفه تاریخ نگاری جان سالم به در برد. منظورم از جان سالم به در بردن نوشتن تاریخ درست است زیرا تاریخ می تواند افکار و هویت انسان ها را به بدی و یا خوبی شکل دهد اگر مورخی موفق شود که دروغ نگوید، تاریخ را واژگونه ننویسد و حقیقت را به تمامی بازتاب دهد، از این کار حساس جان سالم به در برده است.( خاطره ای به نقل از دکتر مهدی فرهانی منفرد).

ابن اثیر: کسی که تاریخ بخواند گویی که با گذشتگان هم روزگار باشد و چون از آن ها آگاهی یابد درست مانند آن کس است که همنشین آنان شده باشد. تاریخ مایه عبرت فرمانرویان می شود و موجب می گردد تا آنان بکوشند از بدنامی رویگردان شده و روش فرمانروایان دادگر و عادل را در پیش بگیرند. انسان مطالعه کننده تاریخ، در نشست ها و انجمن ها، با یاد کردن دانسته های تاریخی و بازگو کردن مطالب تازه، خود را می آراید و گوش ها را شنوای خود و دل ها را گراینده به سوی خود می یابد. خردمند فرزانه چون در تاریخ نیک بیاندیشد، دنیا را خوار دارد و از آن روی برگرداند و خواستار خانه جاودانه ای می گردد مطالعه تاریخ موجب آراسته شدن به شکیبایی و بردباری می گردد که از عادات پسندیده اند زیرا چون خردمند می بند که هیچ پیامبر بزرگوار و پادشاه بزرگی از گزند دنیا نرست و حتی هیچ کس دیگری از مردمان آنی در آن آسایش نیافت.
(ابن اثیر عزالدین، تاریخ کامل، ج۱، ترجمه سید محمدحسین روحانی).

سید ظهیرالدین مرعشی: علم تاریخ از علوم ضروریه است چندان که شاعر، تعداد علوم ضروریه عربیه را در دو بیت ذکر کرده است:
نحو و عروض و قافیه شعر و لغت، انشا و صرف
خط و معانی و بیان تاریخ و علم و اشتقاق

تا کسی بر احوال گذشتگان عالم آگاه نشود، از فواید العلم علمان: علم الابدان و علم الادیان بی بهره و بی نصیب خواهد بود زیرا که مسافران عالم و حاضران این زمان بر سه قسم اند: ۱- انبیاء و اولیاء که خلاصه موجودات و برگزیده کاینات اند. ۲- فرعونیان، نمرودیان و پیروان شیطان که ظالم نفس خود هستند. ۳- سایر اهل عالم که عوامند اگر صحت اخیار اختیار کنند از جمله ابرار شوند و به ناز و نعمت جنان واصل گردند و اگر در صحبت اشرار مواظبت نمایند از جمله فجار و اهل آتش گردند علم تاریخ مخبر و مبنی است از احوال طوایف سه گانه، پس هر که علم تاریخ را ضبط کند و بر اطوار سابق بالخیرات واقف گردد بداند که، عمل خیر ایشان ترک هوای نفسانی و لذات جشمانی است مثل: کم خوردن، کم گفتن، ترک راندن شهوت کردن، متابعت شیطان رجیم نکردن و مضمون قول قائم کریم له:" فلا تتبع الهوی و فیضلک عن سبیل الله" را نصب العین گردانیدن است و این جمله موجب ازدیاد ایمان، صحت ابدان، رفع و دفع آلام و اسقام- بیماری ها- ایشان است.
(مرعشی ظهیرالدین، تاریخ گیلان و دیلمستان، تصحیح منوچهر ستوده، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۷، صص ۶-۵).

عباس اقبال آشتیانی: تاریخ شرح تحولاتی است که در زندگی اقوام و افراد در گذشته پیش آمده و هر گونه تغییر و تحول در فضای علمی هر زمان، در نگارش تاریخ موثر واقع خواهد شد کسی بهتر می تواند به کشف حقایق تاریخ موفق شود که برای اثبات اهداف و نیات خود در تاریخ، در پی شاهد و مثال نگردد مورخ باید به بی طرفی علمی اعتقاد داشته باشد و بر اسناد و مدارک اصیل تکیه کند و پس از ارزیابی و انتقاد علمی مدارک و کتب تاریخی، به تحلیل وقایع و اظهار نظر درباره آن ها بپردازد.
(فصیحی سیمین، جریان های اصلی تاریخ نگاری در پهلوی، مشهد، نشر نوند، چاپ ۱۳۷۲، ص۲۵۲).


سید احمد کسروی: تاریخ دارای سه فایده اساسی است:
اول= خوشی و کسب لذت از تاریخ به جهت مطالعه سرگذشت ها و رویدادها.
دوم= پندآموزی از سرگذشت مردان تاریخی و تلاش برای آراستن و پیراستن خویشتن.
سوم= آموختن آیین زندگانی و راه جهانداری.( فصیحی سیمین، همان، ص ۲۱۴).

محمد ابراهیم باستانی پاریزی: حوادث تاریخ جز به درد گواه و شاهد برای امور مبتلا به فعلی مردم نمی خورند گذشته مقدمه حال است و اگر تاریخ نتواند مشکلی را از حال حل کند، بی فایده و بی حاصل است کل تاریخ با طنز آمیخته است هیچ حادثه مهم تاریخی نیست که با طنز مهم شروع نشده باشد یا لااقل با یک طنز مهم تر خاتمه نیابد.
( گفتگو با ماهنامه کیهان فرهنگی، سال چهارم، دی ۱۳۶۶، شماره ۱۰، ص ۱).

محمدجواد مشکور: تاریخ یاد حوادث، خوشبختی ها، عظمت و انحطاط یک ملت است که فی الجمله شخصیت های ملی او را در گذشته و حال نشان می دهد و همان طور که اگر فردی حافظه خود را از دست بدهد، شخصیت خود را گم می کند یک ملت هم اگر از تاریخ خود آگاه نباشد، بر شخصیت قبلی خود واقف نیست تاریخ عبرتی است که از گذشته یک ملت برای نسل های آینده به میراث مانده است تا آیندگان پند گیرند و اشتباهات و خطاهای گذشته را تکرار نکنند.
( گفتگو با کیهان فرهنگی، سال پنجم، اردیبهشت ۱۳۶۷، شماره ۲، ص۴).

عبدالحسین زرین کوب: تاریخ نه آیینه عبرت است نه کارنامه جهل و خیانت. تاریخ راستین، سرگذشت زندگی انسان هاست که زندگی کرده اند و حتی در راه آن مرده اند اما آنچه برای مورخ اهمیت دارد آن نیست که این انسان ها چگونه مرده اند؟ آن است که آن ها چگونه زیسته اند؟ کسی که تاریخ را چنان که هست می نگرد به کمک آن می تواند فاصله زمان را در هم نوردد و زندگی کنونی خویش را در زندگی انسان های گذشته و دنباله آن مشاهده کند لیکن این فایده وقتی حاصل تواند شد که تاریخ تنها سرگذشت فرمانروایان و نام آوران نباشد، سرگذشت همه مردم و داستان زندگی تمام طبقات باشد.
(زرین کوب عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، امیر کبیر، ۱۳۶۳، مقدمه کتاب).

غلامحسین زرگری نژاد: علم تاریخ، علم عبرت است و این تلقی که تاریخ مربوط به گذشته و مطالعه گذشته است غلط و مردود است تاریخ برای تغییر و تاثیر در اکنون است که از خطاها و تصورات دیروز پند بگیریم و همان گونه از رشد و شکوفایی آن الهام بگیریم و راهی بر اساس آن فراز و فرودها انتخاب کنیم طبق این طرز تفکر، تاریخ متکلف به مساعدت و بهسازی اکنون است اما اکنون که ریشه در گذشته دارد و بدون درک و کشف این ریشه ها، دگرگونی و تغییر در اکنون، اگر محال نباشد دشوار است پس دغدغه و نگرانی مورخ باید معطوف به جستجو شود و در گذشته نماند.
تقریرات استاد در هنگام تدریس فلسفه تاریخ، دانشگاه تهران، ۱۳۷۶).

سهراب یزدانی: از مطالعه تاریخ دو درس اساسی می توان گرفت: ۱- معرفت شناسی ۲- انسان شناسی. تا به تاریخ روی نیاوریم، از معرفت انسان محرومیم و تحقیر علم تاریخ، جز به توسعه و هم تاریک نمی انجامد.
تقریرات استاد در هنگام تدریس نقد و بررسی منابع دوره معاصر، دانشگاه تذبیت مدرس، ۱۳۷۷).