سرگذشت کتابخانه فرهنگ اصفهان

جوانان دهه سی و چهل در اصفهان می‌دانند که سال‌های سال چراغ دانش و کتاب در این شهر در ساختمانی در ضلع جنوبی مدرسه چهارباغ روشن بود. آن عمارتی که در دوره رضاشاه برای دبیرستان معقول و منقول ساخته شد و بعد از رفتن وی این دبیرستان تعطیل گردید و «کتابخانه فرهنگ» شد. دقیق تر بخواهم بگویم باید به کتاب خویش «تحولات عمران و مدیریت شهری اصفهان در دوره پهلوی اول» مراجعه نمایم. خبر این بود:
در فروردین ۱۳۱۴ وزیر معارف به اصفهان آمد و دستور ساخت دبیرستان معقول و منقول را صادر کرد: «چون جناب آقای وزیر معارف در ایام اقامت اصفهان به تأسیس دانشکدة معقول و منقول و ساختن محل متناسب با این قسمت امر داده بودند، لذا از طرف ادارة معارف مقدمات ساختمان آن تهیه گردیده است. این عمارت در جنب مدرسة چهارباغ ساختمان خواهد شد و مشتمل بر سه کلاس و یک کتاب‌خانه‌ای که برای احتیاجات دانشکده کافی باشد، و یک سالن بزرگ برای ایراد کنفرانس‌ها می‌باشد». (روزنامه اخگر، ش ۱۱۲۸، ۱۸ فروردین ۱۳۱۴)
سرانجام نیز سه سال بعد دبیرستان معقول و منقول افتتاح شد. متن خبر افتتاحیه «روز جمعه گذشته در سالن عمارت نوساز دبیرستان معقول و منقول مجلس جشن افتتاح بنای نامبرده بر حسب دعوت ادارة معارف اصفهان و با حضور جناب آقای حکمت، وزیر معارف واوقاف و جناب آقای فرماندار و تیمسار سرتیپ سطوتی، فرماندة محترم تیپ، و جمع زیادی از رؤسای ادارات ومعاریف شهری تشکیل یافت. این بنای زیبا که در جنب گنبد مدرسة سلطانی چهارباغ با کمال استحکام و با اسلوب پسندیده‌ای ساختمان شده است، و مشتمل بر یک سالن بزرگ و اتاق‌های دیگراست، دومین عمارت دبیرستانی است که در عرض دو سالة اخیر در شهر اصفهان ساخته می‌شود».( اخگر، ش ۱۳۲۴، ۸ فروردین ۱۳۱۷)
عمر این دبیرستان زیاد نبود و احتمالاً با وقایع شهریور۲۰ و باز شدن مجدد درب مدرسة چهارباغ بر روی طلاب، وجود آن بلااستفاده نموده و تعطیل گردیده است. اما محل ساختمان به «‌کتابخانة فرهنگ» اختصاص داده شد. و یک نهاد علمی و سودمند در شهر اصفهان پایه گذاری گردید. بدین ترتیب که در زمان ریاست فرهنگ آقای حسین علی احسنی، رئیس فرهنگ وقت اداره فرهنگ اصفهان، کتاب‌های مختلفی که از گوشه و کنار شهر گرد آمده بود، یک جا در کتابخانه فرهنگ جمع آوری شده و اولین کتابخانه عمومی شهر و نیز سالن اجتماعات شهر تاسیس گردید.
خبر افتتاحیه کتابخانه فرهنگ نیز یک جشن فرهنگی در این شهر بود. روزنامه اصفهان زمینه این پدیده فرهنگی را چنین برشمرد«از مدتی پیش آقای رئیس فرهنگ اصفهان در نظر داشتند که کتاب‌های موجود در اداره فرهنگ اصفهان را در محلی گرد آورده و تشکیل کتابخانه و قرائت خانه آبرومندی برای شهر اصفهان بدهند و این موضوع در شورای فرهنگ هم سابقا مطرح گردیده، ایشان تصمیم به انجام این کار نیک گرفتند. اینک به طوری که از طرف اداره فرهنگ به طور رسمی دعوت شده است، فردا ساعت پنج بعد از ظهر مراسم گشایش کتابخانه منظور، که در عمارت جدیدالبنای جنب مدرسه چهار باغ است، در مدرسه مزبور به عمل می‌آید و از روسای اداره‌های دولتی و عده زیادی از محترمین نیز دعوت به عمل آمده است که در مراسم گشایش آن حضور یابند.» (روزنامه اصفهان، ش۹۴، ۱۱ اردیبهشت ۱۳۲۳)امیرقلی امینی مدیر فرهنگ دوست روزنامه اصفهان پس از درج خبر ، ضمن تقدیر از این اقدام اداره فرهنگ اظهار امیدواری کرد این نهاد پایدار بماند«امیدواریم که این بنگاه سودمند پایدار مانده و مخصوصا با مساعدت همشهریان علاقه مند به بسط فرهنگ و پیشرفت ادبیات روز به روز بر تعداد کتاب‌های آن افزوده شده، در آینده جایگزین کتابخانه معروف و نامی قدیم مدرسه چهار باغ بشود» (همان جا)
بالاخره روز سه شنبه ۱۳ اردیبهشت ۱۳۲۳ ساعت پنج بعد از ظهر از راه رسید . گزارشی از مراسم افتتاحیه کتابخانه در روزنامه اصفهان درج شده است«بر حسب دعوت اداره فرهنگ اصفهان روز سه شنبه ساعت ۵ بعد از ظهر در حضور جناب آقای افشار، استاندار محترم و تیمسار سرتیپ قدر، فرمانده محترم لشکر و عده زیادی از محترمین و فرهنگیان، مراسم گشایش کتابخانه فرهنگ اصفهان به مل آمده. قبلاً آقای احسنی رئیس فرهنگ پس از اظهار تشکر از حضور آقای استاندار و سایر مدعوین شرحی راجع به لزوم تشکیل کتابخانه و اقدامی که درباره افتتاح آن به عمل آورده و خدماتی که آقای فره وشی، مدیر دانشمند دبیرستان شاه عباس جلفا، در تنظیم کتابخانه نموده بودند، بیان و سپس رشته بیان را به دست آقای صهبا، مدیر فاضل روزنامه سرنوشت و مدیر باستان شناسی داده، ایشان شرح مفصلی راجع به اهمیت ابنیه تاریخی اصفهان و عظمتی که اصفهان از این جهت دارد، و اهمیت کتابخانه قدیم مدرسه چهارباغ و لزوم تجدید تشکیل کتابخانه آن بیان و پس از ایشان آقای کتابی، مدیر دانشمند دبیرستان ادب، با بیان بسیار جامع و شیرین شرح مفصلی راجع به اهمیت کتاب و کتابخانه سخنرانی نموده و در خاتمه مدیر ما آقای امینی شرحی مبنی بر تشویق حضار به مساعدت با کتابخانه و دادن کتاب و اعانه بیان و در ضمن متعهد شدند که پنج هزار ریال نقد یا موازی آن کتاب، به انتخاب آقای رئیس فرهنگ، از کتابخانه خودشان به کتابخانه فرهنگ اهدا نمایند . این موقع جناب آقای افشار نیز با بیان فصیحی از آقایان سخنرانان که ضمن بیانات خودشان از ایشان تقدیر و توصیفاتی کرده بودند، اظهار شکرگزاری کرده و وعده دادند که برای رونق این بنگاه نوزاد همه گونه اقدام و مساعدت نمایند» (اصفهان، ش ۹۵، ۱۴ اردیبهشت ۱۳۲۳) پس از افتتاحیه مهمترین مساله غنی تر کردن کتابخانه بود. اولین چراغ را امیرقلی امینی روشن کرد. او خیلی زود وعده خود را جامه عمل پوشانید و تعداد ۳۴۰ جلد کتاب را به کتابخانه اهدا کرد. احسنی در ضمن نامه ای به ایشان، ضمن تقدیر اعلام کرد که کتاب‌ها در قفسه جدا و در دفتری به نام شما ثبت خواهند شد. هم چنین در مورد باقی کتب اهدایی ایشان از وی خواست فهرست آن را به صورت رسمی به یکی از دفاتر رسمی ارسال نمایند تا ثبت شده و وقفیت آن مشخص گردد.(اصفهان، ش ۱۰۶، ۲۲ خرداد ۱۳۲۳) چندی بعد شخصی به نام «حسن نصیری» به عنوان دومین شخص تعداد یک صد جلد کتاب به کتابخانه فرهنگ اهدای نمود (سرنوشت، ش ۶۵، ۲۵ آذر ۱۳۲۳) البته اهدای کتاب توسط کتاب دوستان اصفهانی چندین و چند بار در طول تاریخ کتابخانه فرهنگ اتفاق می افتاد. در دهه بیست که تب سیاست در کشور بالا گرفته بود و نیاز شدیدی به مطبوعات و روزنامه ها در کتابخانه ها احساس می شد، رئیس کتابخانه فرهنگ « علی محمد فره وشی » از مدیران جراید خواست که یک نسخه از روزنامه‌های خود را برای مطالعه عمومی به کتابخانه ارسال نمایند. هم چنین اعلام کرد «به اهالی اصفهان اطلاع می‌دهد که سالون مطالعه کتابخانه فرهنگ همه روزه به استثنای تعطیلات رسمی و روز‌های پنج شنبه که جلسات انجمن ادبی در آنجا منعقد است، از ساعت چهار بعد از ظهر تا هفت، بر روی عموم باز و هر کس می‌تواند از کتب و جراید استفاده نماید» (اصفهان، ش ۱۷۱، ۳۰ بهمن ۱۳۲۳) نکته دیگر این که گویا انجمن ادبی کمال جلسات خود را در این کتابخانه فرهنگ تشکیل می‌داده است. چرا که چندی بعد این انجمن یک مجسمه فردوسی به کتابخانه اهدا کرد. در روز افتتاح مجسمه هم استاندار و مقامات شهر حضور داشتند . در این جلسه صغیر اصفهانی و کیوان شعر خواندند.(روزنامه نقش جهان، ش ۳۲۸، ۲۱ آبان ۱۳۲۴)
اما محل کتابخانه نیز چندان در آن روزگار مناسب نبود. علی اکبر ابرقویی چندی بعد در مقاله ای در روزنامه اصفهان نوشت «چون مطالعه بیش از هر چیز نیازمند آرامش محیط است، و باید در محوطه کتابخانه و قرائت خانه سکوت و آرامش کامل حکمفرما باشد، ایاب و ذهاب وسایل نقلیه در مجاورت کتابخانه، مخصوصاً گاری‌های نفت کش، و کامیون‌های بزرگ، که بدون شک برای ساختمان گنبد تاریخی مدرسه چهارباغ هم خالی از زیان نیست، مانع استفاده کامل مطالعه کنندگان می‌باشد »(اصفهان، ش ۹۷، ۲۱ اردیبهشت ۱۳۲۳) به مدت طولانی تا سال ۱۳۷۳ که عمارت کتابخانه به مدرسة چهارباغ واگذار شده و کتاب‌خانة فرهنگ اصفهان منحل گردید، یکی از مهم‌ترین و پرخاطره‌ترین عمارات این شهر محسوب می‌شد. در طی این مدت دانشمندانی مانند نورالله نورشرق، علی‌محمد فره‌وشی، محمد صدرهاشمی سکاندار این مرکز علمی بودند. با کوشش‌های آن‌ها کتاب‌خانة فرهنگ بزرگ‌ترین کتابخانة شهر گردیده وعلاوه بر آن سالن کتابخانه محل تجمع و برگزاری جلسات، جشن‌ها و حتی مراسم فاتحه‌خوانی‌های زیادی گردید.
این چند سطر ادای دینی بود به یک مرکز علمی مهم و اثر گذار در این شهر که اکنون به خاطره ها پیوسته است بهانه ای بود تا دوباره یادآوری کنیم این شهر بر ستون های فرهنگ و کتاب نهاده شده است.