رفتار و آداب ایرانیان در سفرنامه‌های عهد قاجار

رفتار و آداب ایرانیان در سفرنامه های عهد قاجار
علیرضا احمدی کارشناس ارشد تاریخ
ایران شناسان از دوره صفویه در عناوین گوناگون به سرزمین ایران وارد شدند و علاوه بر تحقق اهداف اصلی خود، سعی بر شناخت ایران و ایرانیان کردند، آنان ایران را به جهات مختلف مورد رصد قرار داده و در اختیار دولت‌مردان و پژوهشگران خود می‌گذاشتند، سفرنامه‌ها نمونه‌ای از این ایران‌شناسی غربی‌ها هست که اغلب افرادی هستند که به اشخاص رده‌بالای حکومت و حتی شخص شاه بسیار نزدیک بوده‌اند و از نزدیک شاهد اتفاقات و حوادث دربار بوده‌اند، سفرنامه نویسان بزرگی چون شاردن، تاورنیه، پیتر دلاواله که در عهد صفوی در ایران می‌زیسته‌اند و اطلاعات خوبی از آن دوران به ما می‌دهند، در دوره قاجار نیز همین رویه ادامه پیدا کرد و کتاب‌هایی از ایران پژوهان و ارباب سفرنامه‌ها و مأموران سیاسی پنهان و آشکارای خارجی و تجار درباره وضع ایران و ملت ما در دوره قاجار نوشته‌اند، این نوشته‌ها که به بیان سرشت و منش و گوهر ذاتی و تصویر فولکلور، اعتقادات دینی، وضع اقتصادی، سیاسی، سازمان‌های دولتی و معرف خصایص هر یک از افراد گروه‌های شغلی این سرزمین است و از همه مهم‌تر این نوشته‌ها یک جامع شناسی ایران نیز محسوب می‌شود. نویسندگان این کتاب‌ها که از طیف گروه‌های مختلف فکری اعم از فیلسوف، کارشناس سیاسی، مأمور نظامی، سفیر و وزیرمختار، طبیب، تاریخ‌شناس، باستان‌شناس، جامعه‌شناس، جاسوس، مأمور نقشه‌بردار، جهانگرد یا پژوهنده بوده‌اند،مطالب آنان می‌تواند درمجموع دارای اطلاعاتی مهم جهت شناخت ایران دوره قاجار داشته باشد، این نوشته‌ها درواقع دیدگاهی است از بیرون به آنچه در خلقیات ایرانیان مشهود بوده است، ضمن آنکه افرادی که در زمان قاجار به ایران آمده‌اند اغلب دارای تحصیلات و معلومات عالیه بوده‌اند می‌توان نوشته‌های آنان را دارای اعتبار دانست ولو آنکه در وصف عیوب و نقاط ضعف فرهنگ ایرانیان باشد و نیز باید خاطرنشان کرد که این کتاب‌ها به‌طورکلی گزارش ایران‌شناسی بوده و برای دولت‌مردان و سوداگران و پژوهشگران ای بوده که قصد شناخت ایران را داشته‌اند، آنان ممکن است در برداشت و فهم خود دچار اشتباه شده باشند اما هیچ‌گاه در گزارش‌ها خود متوسل به دروغ و اعمال غرض نمی‌شده‌اند و نیز در عین بیان ایرادات و نقایص به بیان نقاط قوت و شگفتی‌های فرهنگی و تاریخی ایران نیز پرداخته‌اند و ایران را سرزمینی متمدن و بافرهنگ غنی و پیشینه‌ای طویل عنوان کرده‌اند، پولاک در ابتدای سفرنامه خود ایران را یکی از جالب‌ترین ملل جهان با گذشته‌ای باعظمت عنوان می‌کند.
به‌طورکلی پژوهش در سفرنامه‌ها می‌تواند ما را به شناخت اروپاییان نسبت به ایرانیان نزدیک کند و ما را از دریچه‌ای که آنان نگاه می‌کرده‌اند آشنا سازد، بدون شک شناخت امروز جوامع اروپایی از ایرانیان متأثر از تعاریف و توصیفات ایران‌شناسان گذشته خود است، و برای آنان این توصیفات بسیار باارزش‌تر از توصیفات و شناختی است که خود نویسندگان ایرانی از ملت خود وصف کرده‌اند، این نوشته‌ها اگر بدون تعصب و جانب‌دارانه نگاه شود برای ما نیز بسیار مفید است زیرا می‌توان با بررسی و پژوهش در آثار این ایران‌شناسان به نقاط ضعف و عیوب ابعاد گوناگون کشورمان پی ببریم و نیز می‌توان با تطبیق دوران گذشته و آنچه در ایران امروز شاهد هستیم به برخی نقاط ضعفی که ریشه‌ی دیرینه دارند پی ببریم و سعی در رفع آنان و تقویت نقاط قوت خود قدم برداریم.
در باب اخلاق و رفتار ایرانیان در سفرنامه های قاجار اگر بخواهیم بنویسیم مجالی در این مختصر نوشتار نیست،لرد کرزن در این باره می نویسد:اخلاق ایرانیان جنبه های متعدد و حیرت آوری دارد که در نزد دیگر اقوام،همه آنها به ندرت با هم جمع شدنی است.ایرانیان نسل و نژادی هستند خوش آیند،واجدی آدابی آراسته و منشی نجیبانه و اشرافی دارند،در محاوره و صحبت هوشمند وبا ذکاوت و در رفتارو سلوک نیک زیرک اند،در ریاورزی ماهرند ولی در این دوره تسلط انحطاط قاجاریان گرفتار آفات تباهی و فساد شده اند.ایرانیان از لحاظ فردی خصایصی جالب توجه و متعدد دارند ولی از جهت اجتماعی برعکس آن هستندیعنی به طور فردی خوب ولی به طور اجتماعی و در جامعه بد هستند که از این نظر موجب تاسف اند،روی هم رفته اظهار نظر مطلوب درباره آنها کار آسانی نیست.
کتابنامه:
-انصاف پور، غلامرضا، (۱۳۶۳)، ایران و ایرانی. تهران: چاپ گلشن.
-پولاک، یاکوب ادوارد، (۱۸۵۱)، ایران و ایرانیان. ترجمه: کیکاووس جهانداری (۱۳۶۱)، تهران: انتشارات خوارزمی.
-کرزن، جرج.ن.لرد، (۱۸۹۰)، ایران و قضیه ایران. ترجمه: غلامعلی وحید مازندرانی (۱۳۵۰)، ج۲، تهران: بنگاه ترجمه ونشر کتاب تهران. ترجمه: بدرالدین کتابی (۱۳۲۶)، اصفهان: چاپ اصفهان.