ناصرالدین شاه و زیارت عتبات عالیات

سفرِ عتبات ناصرالدین شاه قاجار، در فاصله زمانی (۲۰ جمادی‌الثانی الی غرّه ذیحجه سال۱۲۸۷ ه.ق) روی داد، یعنی سه سال قبل از سفر اول فرنگستان. این مسافرت حدود ۵ ماه طول کشید.
در این سال ناصرالدین شاه، ظاهراً بدون مقدمه آهنگ سفر به عتبات را نمود، البته از قبل قرارچگونگی پذیرائی از وی و اردوئی که باید همراه باشد بین دربار عثمانی و سفیر ایران درآنجا ( میرزا حسین خان مشیرالدوله، صدر اعظم بعدی) داده شد. اردوی همراه شاه عبارت بود از اکثر شاهزادگان ، رجال و حرمخانه . نیز افواج و سواره و توپخانه اردو را همراهی می کردند. ریاست این اردو با سلطان مراد میرزا حسام السطنه بود.
شاه ازطریق ساوه به همدان و از آنجا به کرمانشاهان رفته و از خانقین وارد خاک عثمانی شد. تحت کاردانی میرزا حسین خان مشیرالدوله که از استانبول تا کرمانشاهان به استقبال آمده بود ، ناصرالدین شاه در طی سفر، همه جا از طرف عثمانیها مورداحترام قرار گرفت و بین شاه و عبدالعزیز خان تلگرافات تهنیت ورود و عید فطر رد و بدل شد و خدمات مثبت توام با تیز هوشیِ مشیرالدوله ، موجب جلب محبت شاه نسبت به وی شد و چنانچه نقل شده، شاید از همین جا بود که ارتقای او را به مقام صدارت در ضمیر گذرانید. پس عجالتاً در بغداد ، دستخط وزارت عدلیه و اوقاف را برای او صادر و او را همراه خود به تهران آورد.
اعتماد السلطنه از قول میرزا حسین خان مشیرالدوله نقل می نماید که : «در اسلامبول بودم که اعلیحضرت ناصرالدین شاه به زیارت عتبات عالیات میل فرمودند، راضی کردن دولت عثمانی به این کار ، کارِ آسانی نبود، با تدبیر، آن دولت را بر آن داشتم که موکب همایون را در عراق عرب بپذیرند، چنانکه پذیرفتند».
این سفر پر هزینه زمانی انجام یافت که قحطی بیشتر ایالات ایران بخصوص اصفهان و یزد و خراسان، کاشان، قم و قزوین و همچنین خشکسالی کل فلات ایران را در بر گرفته بود.
وی وقایع این سفر را روز به روز و با تفصیل به رشته تحریر در آورده است. و از زمان حرکت از تهران ، چگونگی وضعیت سفر را شرح داده است ،بعضی از مناطقی که در این سفر ناصرالدین شاه از آنجاها ،عبور ، اطراق ، و یا سکنی گزیدبود،عبارت بوده است از : رباط کریم، ساوه، همدان، اسدآباد، کنگاور، کرمانشاهان، سرپل زهاب، قصر شیرین، خانقین، یعقوبیه، مشیریه، بغداد، کاظمین، کربلا، نجف اشرف، کوفه، سامرا، کلهر، بیستون، صحنه، تویسرکان، دستجرد، قم، حضرت عبدالعظیم و تهران. که اهم وقایع مربوط به اختصار نقل می شود:
در روز پنجشتبه سلخ شعبان به عزم تماشای طاق کسری و زیارت سلمان با کشتی بخار بزرگی که مال عثمانیها بوده و آن را کثیف توصیف می کند از روی آب دجله حرکت می کند. ،در کنار شط شغال زیادی می بیند و به آنها شلیک می کند که موفق هم نمی شود. بعد از اینکه با کشتی راه زیادی می پیماید، بالاخره طاق کسری پیدا می شود، از کشتی به قایق و از قایق با اسب به تماشای آنجا می رود و چنین می نویسد:
« ...تماشای طاق را کردم، دیگر این بنا به تعریف و توصیف قلم نمی آید. اول آثار دنیا بوده است. خراب شده است ..، خیلی مرتفع است و خیلی عرض و طول دارد»، سپس در همان نزدیکی به مقبره سلمان رفته ،فاتحه مختصری خوانده و اذعان میدارد که «.مقبره محقری دارد، دوسه نخل دارد، خدام عربِ فقیرِ هیچ ندانی دارد».
در روزهای بعد، پس از زیارت امامان کاظمین ، از مقابر شیخ عبدالقادر گیلانی، شیخ شهاب الدین سهروردی و آثار قصر نمرود بازدید می نماید. در روز چهارم ماه رمضان رخت سرداری الماس پوشیده و به زیارت حُرّ می رود،و بعد از طی طریق در روز ششم رمضان به زیارت طفلان مسلم رفته و گنبد و صحن و غیره را خراب دیده و به معیرالممالک دستور ساخت آنجا را میدهد
در هفتم رمضان است که سواد شهر مقدس کربلا پیدا می شود، بعد از اینکه به شرح راه وسوار و پیاده شدن کشتی و غیره می پردازد، می نویسد: «سر راه ، بر مقبره عون پسر حضرت زینب که اینجا شهید شده است ...پیاده شده زیارت کردیم، این راه راه ِزوّار نیست،زوار هرگز از این راه نمی آیند و عون را زیارت نمی کنند، از ترس عرب ». از اینجا تا شهر کربلا دو فرسنگ است ....تجدید وضو کرده ، شمشیر بسته، سرداری الماس پوشیدیم ، باز رفته به کالسکه نشسته راندیم .... سابق این راه بسیار سنگ و بد و همه نهر بوده است که مردم با زحمت بسیار می رفته اند...از پل سفید الی دروازه نجف طرفین راه همه آدم بود ،از زن و مرد همه آدم بودند، مثل اینکه وارد شهر کاشان یا اصفهان شده ایم، داد و فریاد غریبی می کردند، یک َعلَم و دُهُل هم آورده بودند، می زدند..علمهای حضرت عباس را جلو آوردند. حالت غریبی داشتم، گیج بودم ، نمی دانستم کجا می روم.. خلاصه از دروازه نجف وارد شدیم. کربلا قلعه ای دارد از آجر سخت که حسین خان سردار ایروانی یعنی قزوینی ، حاکم ایروان ساخته است».
بالاخره وارد صحن می شود: و حالت غریبی به او دست می دهد، داخل رواق و روضه وضریح شده، شکر باریتعالی را می کند . کلید دار آنجا برایش زیارت نامه می خواند. در بالای سر حضرت نماز ظهر و عصر و هچنین نماز زیارت می خواند. حضرت علی اکبر را، توی ضریح حضرت، و پائین پای حضرت همه را زیارت می‌کند. همچنین شهدای هفتاد و دوتن که در پائین پای حضرت علی اکبر توی گنبد دفن هستند . زیارت می کند. سپس، می نویسد «به زیارت حضرت عباس (ع) رفتیم،...داخل شدیم، آنجا هم صحنی است وسیع، گنبد کاشی بلند که از بناهای امین الدوله صدر اصفهانی است،آنجا هم زیارت شد»، مجددا روز ۸ رمضان به زیارت حضرت ابا عبدالله الحسین می رود، نماز خوانده، زیارت کرده و تقاضای استجابت دعایش را می کند.بعد اذعان می دارد که علا وه بر گنبد که خراب است و باید تعمیر شود ، فرش آنجا باید نو بشود ، بعد به زیارت اهل قبور رجالی ایرانی که در آنجا دفن شده اند ، می رود که در این میان از امیر کبیر ، معیرالممالک،حاج میرزا آقاسی و چند تن دیگر نام برده و به توصیف مقابر آنها می پردازد.
در همین روز هشتم رمضان در ادامه می نویسد: «امروز به قتلگاه رفتیم، آن طرف حبیب بن مظاهر پله می خوردد ، خیلی گود است، اطاقیست کوچک ، آینه کاری نقاشی شده، متولی دارد، در توی آن گودی هم باز دری است،دراز ، بلند، مثل قلمدان، زمینی است گود، در اینجا حضرت از اسب افتاده بودند در محل مدفن، حالا زانو، زانو تشریف به این گودال آورده بودند.»
سپس از محلی به نام تکیه درویش در آنجا یاد می کند که جای خوب و تالار بزرگ و تمیزی بوده و نقل می کند که دراویش زیادی آنجا بودند که مذهبشان سنی بوده ولی از نظر او هیچ مذهبی نداشتند و بجز خوردن و خوابیدن و مفتخوری چیز دیگر نداشتند.
روز بعد به زیارت حُرّ میرود و قبل از رسیدن به آنجا در صحرا به شکار پرندگان از جمله کلاغ می پردازد.بعد از طی مسافتی به مقبره حُرّ رسیده و آنجا را زیارت می کند، ولی اظهار می دارد «که به زیارت قبر حُرّ زوّار بسیار کم می آیند، اینجاها مخوف است، اهالی کربلا سالی یک روز به هیأت اجتماع بیرون آمده به زیارت حُرّ می آیند.»
در روز دهم رمضان مجدداً به زیارت حضرت سیدالشهدا علیه السلام رفته و می نویسد: « توی ضریح مقدس رفتم ، قران خط امام زین العادین را در دست گرفته و زیارت کردم». در آنجا قران بزرگی می بیند که یکی از شاهزادگان یا راجه های هندی که در آخر عمر در کربلا مجاور بوده ، هدیه کرده است و می نگارد: «عجب چیزی است ، همچه قرانی در دنیا کسی تمام نکرده است، از خط و تذهیب و پرکاری ، چیز غریبی است»
خلاصه بعد از چند بار زیارت امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) ، از روی قبر حضرت عباس قدری خاک برداشته به دستمالی ریخته و برمی گردد. روز بعد هم در حرم حضرت امام حسین (ع) بعداز به عقب کشیدن تختۀ روی قبر دوسه مشت خاک برداشته و به دستمال ریخته و برای تهیه مهر می برد.همچنین در مورد گنبد حضرت امام حسین(ع) متذکر می شود که : « بنای گنبد متبرکه امام حسین علیه السلام اولاً از آل بویه بوده است، ، بعد از خلافت عباسیان محقر و مخفف ساخته بودند، آقامحمد خان مرحوم از نو ساخته ، بزرگ کردند، گنبد را طلا گرفتند، نقره ضریح از خاقان مغفور [فتحعلی شاه] است، طلای مناره ها که از نصف به بالاست، از زن خاقان مرحوم ، از دختر مصطفی خان عمو،آینه را مردم به شراکت ساخته اند،. نقره ضریح حضرت عباس از والده شاه مرحوم محمد شاه است.اما نقره اش بسیار نازک است که همه ریخته است.
سپس در روز ۱۲ رمضان قصد نجف اشرف نموده و سوار کالسکه می شود و پس از شرح و توصیف راه در نزدیکی این شهر مقدس ،علمای نجف ، مشایخ و طلاب زیادی به استقبال او آمده بودند، مثل شیخ رازی و سایر... دم دروازه از کالسکه پیاده شده، با همه همراهان، وزرا، پاشایان و... به طور دسته جمعی پیاده به طرف صحن مبارک رفته ، تا به آنجا می رسد. و چنین توصیف می کند: «داخل شدیم، در حقیقت به بهشت برین وارد شدیم. صحن گشاد با روحی، دو مرتبه، از کاشی معرق، از بناهای صفوی است. گنبد و بارگاه حضرت در وسط ایوان طلا، مناره‌های طلا، اما بالای سر درب صحن اسم نادر شاه را نوشته‌اند. می‌شود بنای صحن از نادر باشد... گنبد طلاکاری از کارهای نادر شاه است، روحی داده بود... داخل ضریح که شدیم مثل بهشت بود، روح و صفائی داشت که محال است هیچ جای دنیا هیچ باغی به این صفا باشد، بنای گنبد گویا از صفوی است،کاشی معرق غریی توی گنبد کار کرده اند که هیچ همچه کاشی در دنیا نمی شود، مثل مینایی که در سرقلیانهای اعلا درست می کنند ، ازآن هم بهتر قندیل طلا، نقره ، شمعدان و...بسیاراست، پرده های زیاد از اطراف آویزان، ضریح حضرت از نقره است، ،فرشهای ابریشمی عالی که صفوی یعنی شاه عباس انداخته است و رقم هم دارد «کلب آستان علی عباس» مثل این است که امروز از کارخانه در آمده است، بسیار فرشهای خوبی است.ساعت دو به غروب مانده وارد شدیم بالای سر حضرت، نماز ظهر و عصر و نماز زیارت خوانده شد واقعا حظی کردیم که کمتر همچه چیزی نصیب می شود». از آنجا به دیدن قبر آقا محمدخان و بعضی دیگر از قاجارها و رجال هم عصر آنها که در آنجا مدفون بودند می رود و بار دیگر حضرت علی (ع)را زیارت می کند.. روز بعد به زیارت مسلم بن عقیل رفته و خدا را شکر می کند که کوفه شهر خرابی است. به محرابی می رود که حضرت امیر را ضربت زده اند و دو رکعت نماز می خواند. و از اینکه همراهان وی در کمال فضولی و بی ادبی در اطراف و دیوارهای محراب یادگاری نوشته اند ، آزرده می شود. در آخرین روز در نجف جقه برلیان الماس سرش را پیشکش آستانه حضرت امیر المومنین (ع) نموده و پس از زیارتهای مکرر و تعریف و توصیف جواهرات خزانه حضرت امیر و ذکر نام کسانی که آنها را پیشکش کرده اند و.. در روز نوزدهم رمضان : از خدمت حضرت با کمال ملال و تاسف زیاداز حد، تکدر و دلواپسی مرخص شده رو به کربلا می رود. از آنجا بغداد و مانند مسیر رفت طاق کسری ،سامره ،کاظمین، غازانیه ، یعقوبیه، شهروان، خانقین را طی نموده، روز دوشنبه ۱۷ شوال را که به قصر شیرین ورود می کند را روز مبارکی می نامد. سپس از طریق سر پل ذهاب ، کرند، هارون آباد، ماهی دشت، کرمانشاهان، طاق بستان،بیستون،صحنه،کنگاور،ملایر،سلطان آباد، آشتیان،قم و زیارت حضرت معصومه، همچنین زیارت حضرت عبدالعظیم در روز سه شنبه اول ذیحجه وارد تهران می شود.به محض ورود به تهران خودش نقل می‌کند که هیچ وقت چنین جمعیتی ندیده بوده، زن ومرد و گدای زیاد چه مال خود تهران و چه از اطراف که قحطی‌زده بودند به استقبال شاه آمده و از گرانی نان فریاد می‌زدند. البته به نظر نگارنده منظورش از گدای زیاد مردم قحطی‌زده و بینوا بوده‌اند.
« از حضرت عبدالعضیم الی میدان عالی قاپوی دیوانخانه تهران ، آدم بود،از طرفین راه، هیچ وقت همچه جمعیتی ندیده بودم، زن و مرد زیاد، گدای زیاد از حّد ، چه مال خود تهران ، چه از اطراف که قحطی بود، آمده اینجا ریخته اند،محشری بود،دادو فریاد، قال مقال زیاد بود .زنهای گدای سلیطه زیاد داشت ، از گرانی نان و از دست وزیر فریاد می کردند. الی دیوانخانه به همین اوضاع مبتلا بودیم. و در آخر شکر خدا را می کند که سفر بخیر و خوبی انجام یافته است.گویا اصلا فریاد مردم گرسنه را نشنیده و ندیده بود.
منابع : عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من ، یا تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه، تهران ، انتشارات زوار، چاپ سوم، ۱۳۷۳ ،صص ۱۰۹-۱۱۰).
منابع
- ( مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران،تهران: انتشارات زوار، چاپ چهارم ، ۱۳۷۱ ،ص۴۰۸)
- شهریار جاده ها، سفرنامه ناصرالدین شاه به عتبات ، به کوشش محمد رضا عباسی، پرویز بدیعی.تهران: سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۷۲ صص۹۹ -۲۳۱
منتشر شده در روزنامه ایران به تاریخ ۱۶/۱ ۱۳۹۶ تحت عنوان «زیارت عتبات در عهد ناصری»