سند شفاهی(Oral Document) یا شواهد شفاهی (Oral evidences)؟

در مبحث تولیدات تاریخ شفاهی به‌ویژه در موضوع اعتبار سنجی و روش‌شناسی، یکی از پرسش‌های اساسی این است که آیا مورخین شفاهی طی یک روند قابل قبول دست به تولید سند می‌زنند؟ یا تولیدات آنها مجموعۀ شواهد و بینه‌ای است در مسیر مستند سازی؟
این مبحث یکی از غامض‌ترین گفت‌وگوهای مطرح میان مورخین شفاهی است. از یک سو رد قابلیت سندیت آن (نه مستندسازی) و اعلام وضعیت قرائتی بودن ذهن در روند بازیابی و بازسازی گذشته، می‌تواند وضعیت اعتبارمندی تاریخ شفاهی را در دستگاه ارزیابی دیگری قرار دهد. از سوی دیگر ذات تاریخ شفاهی بر مبنای گردآوری شواهدی است که هر لحظه می‌تواند حتی خود نیز ناقض خویش باشد. به بیان دیگر راوی می‌تواند روایتی دیگر از وضع واحد ارائه دهد. در این صورت باید توجه داشت که خروج از طبیعت پدیده و حمل انتظارات فراتر از آن به آن می‌تواند ریل گذاری علمی آن را دچار مسیر و اهداف نادرست نموده و انتظارات فراتر و نامرتبط ایجاد کند.
در تعریف سند از منظر تایخ‌نگاری و آرشیویست‌ها به‌طور فشرده؛ به متن نوشتاری گفته می‌شود که در بر دارنده اطلاعاتی باشد. بنابراین تأکید اساسی در مبحث سند «نوشتاری» بودن آن است. چیزی‌که که در نهاد تاریخ شفاهی بر «گفتار» قرار دارد. البته این اختلاف محور، نمی‌تواند نمایان‌گر سطح اعتبارمندی باشد. ولی در همه حال گویای این است که از تولیدات تاریخ شفاهی نباید خارج از دایرۀ توانایی، واقعیت و ذات این شعبه از تاریخ نگاری، انتظار داشت.
سند قابلیت قرائت مکرر را دارد. در حالیکه شواهد خود قرائت شده موجود می‌شوند. به بیان دیگر سند پیوسته می تواند در معرض نقل، توضیح، تشریح، تببین و تفسیر قرار گیرد. این درواقع تا بی نهایت در طول زمان ادامه دار است. درحالی‌که شواهد به قرینه و حمایت ادله ظهور می یابند و حتی در بهترین شرایط که در قالب تجربه جمعی قرار گیرند باز تولید بر مبنای خوانش ذهنی هستند. دقیقا به همین دلیل است که گفته می‌شود مستخرجات مصاحبه فعال «تاریخ» به دنیا می‌آیند نه «سند».
تقریب ذهنی: هنگام تصادف دو اتومبیل گروهی از مردم گرد آن جمع شده و اظهار نظر می‌کنند. خیلی از این نظرات حتی نسبت به هم و نگاه همزاویه نیز اختلاف دارد. اما این پلیس است که در نهایت پس از بررسی صحنه تصادف ضمن ترسیم کروکی باشرح مختصر و مستدل وضعیت را روشن می‌کند. درواقع نظارت گروهی مردم به عنوان شاهدان صحنه قرائتی است از وضع دیده شده از منظر و فاصلۀ مختلف. این‌ها شواهد هستند. اما چیزی که پلیس تولید می‌کند سند است. شاهدین به مرور زمان ممکن است تغییر عقیده داده و روایت دیگری نقل کنند. وضعیتی که گفته می‌شود روایت منفک نشده و هنوز زنده است و می‌تواند تغییر کند. درحالی‌که پلیس صدور رأی کرده و متن از او منفک است.
مرتضی نورائی
۱۲ نوامبر ۲۰۱۷
دانشگاه صوفیا ـ بلغارستان