ظهور رضاشاه؛ افول خان سالاری

پیش درآمد: برآوردها نشان می دهد ایران در آغاز سده بیستم دارای حدود ۱۰۰۰۰هزار روستای دور از هم و با میانگین جمعیتی کمتر از ۲۵۰ نفر بود. پراکندگی بسیار و تعداد کم جمعیت در روستاها همواره فرصتی در اختیار نیروهای جنگنده با قابلیت تحرک بالا قرار می داد تا به آسانی این جوامع بی¬دفاع را تحت انقیاد خود درآورند. مقارن سلطنت رضاشاه، نزدیک به یک¬چهارم جمعیت کشور را قبایل صحراگرد با فرهنگ عشیره ای تشکیل می دادند که به صورت تاریخی به جوامع یکجانشین به دیده تحقیر می نگریستند و همواره میان آنها با یکجانشینان منازعه وجود داشت. وفاداری به «خان» به عنوان محور زندگانی ایلی، همواره عاملی جهت تقویت نیروهای گریز از مرکز و تضعیف اقتدار حکومت مرکزی بود. بی جهت نیست که تاریخ ایران تا پیش از مشروطه، تاریخ منازعات پایان ناپذیر ایلات و قبایل چادرنشین با حکومت مرکزی در کنار هجوم مداوم آنها به قصد غارت جوامع یکجانشین بوده است. یادداشت پیش رو در پی آن است تا با بررسی یکی از پیامدهای حضور مخرب کوچ نشینان در تاریخ ایران و مصیبتی که با غارت روستانشینان بر تداوم زندگی یکجانشینی می آوردند به چرایی اجرای سیاست «تخته قاپو» در دوره رضاشاه بپردازد.
غارت رعیت به مثابه سیاست کشورداری
در دوران قاجارها برای جلب همراهی فرماندهان قشون و بزرگان کشوری، رسم کهن اعطای زمین (تیول) با سرعت بیشتری اجرا شد. در اعطای تیول (اقطاع) به جای پرداخت حقوق و جیره سربازان، مالکیت زمینهایی به سران آنها واگذار می¬شد تا از درآمد حاصله که جز دسترنج کشاورزان منطقه نبود، نیازمندیهای خود و نیروهای تحت امر را برطرف کنند. اداره کنندگان تیول ها در اداره آن تام الاختیار بودند و مأموران دولتی حق مداخله در امور آنها را نداشتند. از این رو نظام تیول داری به موازات اقتدار شکننده قاجارها، کشور را به نوعی ملوک الطوایفی دچار کرده بود.
از دهها سال پیشتر از آن، خراب بودن وضعیت مالی حکومت به معنای تیره روزی هرچه بیشتر دهقانان و انداختن بار همه کمبودها بر دوش نحیف این قشر بوده است. هرچند این سیاست اهداف دیگری از جمله آنچه ایران شناس بریتانیایی «لرد جرج کرزن » آن را «آشنایی رعایا با ابهت پادشاه» می خواند داشت و این سرمشقی بود که به نقل از نویسنده کتاب «روضه الصفا»، «آقامحمدخان» سرسلسله قاجاریه برای حکومت راحت¬تر جانشینان خود گذاشته بود: « رعیت چون آسوده گردد در فکر عزل رئیس و ضابط افتد و چون عموم اهالی ملک را فراغت روی دهد به عمال و حکام تمکین نکنند و در فکرهای دور و دراز افتند. این گروه فرومایه را چنان باید به خود مشغول کردن که از کار رعیتی و گرفتاری فارغ نگردند، ارباب زراعت و فلاحت باید چنان باشد که هر دَه خانه را یک دیگ نباشد تا به جهت طبخ آشی یک روز به عطلت و انتظار بسر برند، والا رعیتی نکنند.»
مصیبت بزرگ یکجانشینان
عموم مردم با شنیدن اصطلاح غارت آن را یا غارت قوم مغلوب توسط فاتحان می دانند و یا نهایتا همانگونه که از توصیه های آقامحمدخان برمی¬آید به بیگاری¬گرفتن و غارت گسترده دسترنج رعایا توسط عمال حکومت (با عناوینی چون اجاره بها، مالیات و عوارض). درحالی که آنچه در این یادداشت به آن می پردازیم مصیبتی از نوعی دیگر بوده که بر سر روستاییان آورده می¬شد و از شدت وحشتی که می¬آفرید دهقانان را به این باور رسانده بود که همواره بالاتر از سیاهی هم رنگی هست. به عبارتی حکایت روستاییان در این دوره حکایت پناه بردن به مار غاشیه از شر عقرب جرار بود به گونه ای بود که به بهره کشی اربابی راضی¬تر بودند تا غارتی که پاره ای کوچ نشینان از آنها می¬کردند.
بیراه نیست اگر این عامل ویران کننده را بر عوامل دیگر بیفزاییم تا دریابیم چرا ایرانیان نسبت به پیشرفت در امر کشاورزی به کلی بی میل شده بودند. نظام زمین داری و سهم بزرگی که اربابان از محصول برمی گرفتند در کنار تحمیل انواع عوارض و بیگاری (بی توجه به کم و زیاد شدن محصول) عملا جز روزی بخور و نمیری برای رعیت باقی نمی گذاشت. رعیت ایرانی فهمیده بود هرگونه تلاش جهت رشد و بهبود محصولات، فقط بر عواید اربابی و تنخواه ماموران حکومتی خواهد افزود و بس! با این حال پدیده غارت مصیبتی علاوه بر اینها بود و درعین حال شباهت چندانی هم به دزدیها و گردنه گیریهای تعدادی سارق و متمرد محلی که بر سر راه کاروانیان کمین کرده، دار و ندارشان را با خود می بردند نداشت. غارت، تجاوزی به مراتب بالاتر از همه اینها و شامل حملات مستقیم و گاه و بیگاه دسته¬های مسلح به روستاها به قصد دزدی اموال و محصولات و به آتش کشیدن خرمن ها و در موارد متعددی کشتار و به بردگی بردن اهالی روستا بود. این گروه غارتگر که اساس معیشت¬شان بر دامداری و گسترش مراتع بود و از دیرباز به کشاورزی و زندگی روستاییان به دیده تحقیر می نگریستند، غارت و چپاول روستاهای مجاور یا بر سر راه کوچشان را به نوعی حق خود می دانسته اند: «روستایی به چه کاری می آید جز آنکه مانند گوسفندی پوست کنده شود؟» عمده این غارت ها زیر نظر خان های منطقه صورت می گرفت و به حدی معمول بود که به نوعی "درآمد غیرمستمر" خانی تبدیل شده بود.
برای فهم این موضوع که چرا چنین پدیده¬ای در تاریخ ایران وجود داشته است، چاره ای نیست جز آنکه به ادوار پیشتر نظری بیافکنیم. سده های متمادی بود که حکومت¬ها به سرعت می آمدند و به همان سرعت هم می رفتند. حکومت¬هایی که تنها اسباب اعمال سلطه شان، بکارگیری بی¬رحمانه شمشیر و کشتار گسترده رقیبان بود و تا زمانی که رقیبی قدرتر و خونریزتر پیدا نمی شد، با همین شیوه بر سر کار بودند. از جمله نتایج این ناپایداری های سیاسی این بود که ایرانیان نه تنها هرنوع تغییری در سطوح سیاسی را با شروع دور تازه ای از کشتارها ، غارتها و بلایا مترادف می دانستند بلکه در حافظه تاریخی شان این نکته ثبت شد که تا سامان گرفتن دوباره اوضاع ، مناطق حاشیه¬ای و دور از مرکز توسط عده ای قدرت طلب و گردنکش محلی دچار آشوب، زورستانی و هرج و مرج به مراتب گسترده تری خواهند شد.

زمانی که راه‌ها ناامن می‌شوند ...
از دیگر پیامدهای بی ثباتی مزمن سیاسی، ناامنی های گسترده در کلیه راههای تجاری و مواصلاتی بود. گزارشهای تاریخی به فراوانی به غارت کاروانهای تجاری توسط ایلات مختلف اشاره کرده اند، به گونه ای که « پیر آمدی ژوبر» در سفرنامه خود همه آنها را «به یک اندازه به دزدی متمایل» می داند. با این حال شدت قصاوت و خشونتی که از برخی ایلات منطقه خراسان گزارش شده بیش از سایرین بوده و غارتگران این منطقه، از کشتار جمعی و یا به بردگی بردن به قصد اخاذی از بستگان و یا فروش در بازارهای برده فروشی خیوه و مرو ابایی نداشته اند. «حسنعلی خان افشار» در کتاب «سفرنامه لرستان و خوزستان» خود به مواردی از این غارت ها و برده گیری ها اشاره کرده است: «قبایل و صحرانشینان هرات به تاخت و تاراج دوست و دشمن می پرداختند. از آن جمله پانصد سوار افغان ، خراسان را چپاول نمودند و جمعی کثیر از صغیر و کبیر، ذکور و اناث را به اسیری بردند[...] دسته ای از جماعت ترکمان هم به قریه ای آمده سی نفر از نسوان آنجا را اسیر نموده مراجعت کردند». هجومها و غارتها در مناطق خراسان، سمنان، طبرستان و مازندران به اندازه ای وحشت و هراس آفریده بود که از بدترین نفرینها بین مردم این مناطق «به اترک بیفتی» (به معنای به اسیری آن سوی اترک برده شوی) بود. با توجه به ضعف قدرت مرکزی، در غارت کاروان¬های بازرگانان خارجی و حتی زوار هم ملاحظه ای صورت نمی گرفت و از این منظر، غارتگران مانع عظیمی در راه رونق بازرگانی بودند.
در منطقه بلوچستان، غارت را «چپو» می گفتند و به گزارش « هنری پاتینجر» «عشایر منطقه آنچه بر مسیرشان قرار گیرد را غارت می کنند، مساکن انسانی را منهدم کرده می سوزانند و مقاومین را می کشند یا به اسیری می برند.» به روایت سفرنامه حسنعلی خان افشار ، چهل و پنج نفر از اهالی روستایی در لرستان به دست غارتگران کشته شده بودند. همو در شرح غارتهای کوچ نشینان مناطق خوزستان می نویسد: « اهالی این دو شهر [شوشتر و دزفول] به شدت در زیر فشار و ستم خوانین محلی و حکام دولتی قرار دارند. غیرممکن است بتوانم صحنه هایی را که در خلال چندماه اقامتم در خوزستان دیده ام توصیف کنم. من هرروز شاهد غارت خانه ها، آتش زدن محصولات ،خرمن ها و ویرانی روستاها بوده ام.» و «محمدتقی جورابچی» در شرح هجوم عشایر به دهکده سهلان در آذربایجان که با فجایعی چون کشتار مردان دهکده و نقص عضو زنان آنها به پایان رسید می¬نویسد: «داخل قریه شده تمامی [اموال] را می گیرند. قریه را آتش می زنند و خراب می کنند. نمی ماند از اهل سهلان مگر زنها و قدری پیرمرد، باقی را مقتول می کنند.»

پرچم استیلای غارت
غارت روستاییان تنها به قصد جبران کمبودهای ایل انجام نمی شد بلکه به نوعی اعلام استیلای مطلق خان بر منطقه و خودمختاری او از حکومت مرکزی صورت می گرفت. در طول تاریخ ایران تبعیت ایلات و عشایر از حکومت مرکزی با قدرت دولت مرکزی ارتباط مستقیمی داشت به گونه ای که با بروز کوچکترین نشانه های ضعف در حکومت مرکزی، سرکشی کوچ نشینان آغاز می شد و خانها برای اعلام این مطلب که قدرت قاهره در منطقه خودشان هستند و نه دولت مرکزی، غارت مناطق مجاور را در دستور کار قرار می دادند. به ویژه آنکه این اعتقاد وجود داشت در صورت اعمال خشونت کمتر و ریختن ترس و وحشت رعایا از اعمال مجازات، از میزان اطاعت و فرمانبرداری آنها کاسته خواهد شد. « جواد صفی نژاد » در مقاله مشهور «غارت» شرحی از اقدامات خان برای تضمین تداوم اطاعت اتباع خود را آورده است: «خان برای تحکیم موقعیت خود معتقد بود که اتباع او باید فقیر باشند. بدین معنی که هرچه فقیرتر باشند، تحکیم موقعیت او عملی¬تر است. روی همین اصل همیشه دستور غارت اموال ثروتمندان نسبی را صادر می نمود. خان [به محض آگاهی از افزایش رمه یا غله رعیتی] امر به غارت قسمت اعظم آن می داد، اما هیچ گاه دستور غارت تمامی اموالش را نمی داد، زیرا معتقد بودند او باید زنده بماند تا در نهایت فقر، بتواند به طایفه خدمت بیشتری نماید.» در واقع هدف از این دسته غارت ها، نه رفع کمبودها بلکه نشان دادن ابهت و اقتدار خان و تثبیت جایگاه رعیت در مقام شبانی وفادار بود. غارت چه درون ایلی و چه برون ایلی (حمله به روستاها) ، رویه ای بود که خان به وسیله آن هم اقتدارش را تثبیت و هم در مواردی محدوده قدرتش را گسترش می داد به این معنا که تا هرنقطه ای که مورد غارت خان قرار می گرفت، دایره نفوذ و اقتدار او دانسته می شد. غارت به ویژه در اوقات قحطی و خشکسالی که ایلات دچار تنگنا می شدند و در عوض شهرها و روستاهای اطرافشان را غارت می کردند، صحنه هایی کاملا آشنا از تاریخ ایران در این دوره است. البته همه غارتها الزاما به دستور خان صورت نمی گرفت. خوی غارتگری در برخی افراد به اندازه ای رشد کرده و عادی شده بود که: «گاهی غارت می کردیم و گاهی هم غارت می شدیم! یکبار در عرض یکسال سه بار غارت شدیم و در عوض اینقدر به غارت رفتیم که حساب ندارد. گاهی در روز غارت بیش از سی نفر کشته می شدند. هرکس زورش زیادتر بود آن دیگری را غارت می کرد!»
غارت آنچنان در میان برخی از چادرنشینان ایرانی عادی و مقبول بود که حضور یک نوجوان به همراه سایر افراد ایل در غارت، نشانه‌ مرد شدنش تلقی می شد و در برخی از ایلات، گردنه گیران و غارتگران بزرگ به عنوان قهرمانان ایل و طایفه مورد ستایش قرار می گرفتند و برایشان اشعار حماسی و تحسین آمیز سروده می شد. در مقابل روستاییان که تاب مقاومت در برابر هجومهای پرتعداد غارتگران را نداشتند سعی می کردند تا حد ممکن روستایشان را در دامنه کوهها و یا بر بلندای تپه ها بنا کنند و به دور روستایشان دیوارهای خشتی بسازند و عده ای تفنگچی را هم مامور دیده بانی شبانه روزی از روستا، ساکنین و اموال کنند. در بسیاری از مناطق پیش از بنا کردن روستا در ابتدا "برج تیر" (برجی جهت دیده بانی و استقرار تیراندازها) ساخته می شد و پس از آن به بنای خانه ها اقدام می کردند. نوع معماری منازل روستاییان مثل نزدیک بودن خانه ها به یکدیگر ، کوچه های تاریک پیچ در پیچ ، پایین بودن درب ورودی ساختمان و یا ساختن منازل دو طبقه که تنها با نردبانی امکان تردد وجود داشت، جملگی به این علت بود که در مواقع هجوم، سواران غارتگر نتوانند با اسب وارد خانه ها شوند و یا در صورت حمله دسترسی شان به ساکنان خانه و آذوقه آسان نباشد. هرچند این اقدامات تنها می توانست جلوی دسته های کوچک غارتگر را بگیرد و در مقابل هجومهای بزرگتر که گاه به لشگرکشی های چندهزارنفره می¬رسید کاری از پیش نمی برد. معمولا حملات عشایر به غارت گسترده روستاییان و یا آسیب جدی به اموالشان ختم می شد، زیرا اگر مهاجمان قادر به ورود به روستا و غارت آن نمی شدند، محصولات مزارع را غارت و خرمنهای روستاییان را به آتش می¬کشیدند.
رعیت، ارباب و چادرنشین
حمله¬های پیاپی غارتگران این فکر را به ذهن دهقانان القا می¬کرد که روستای آنها واحه¬ای است دورافتاده در یک کویر پرآشوب اجتماعی. زیرا هرگاه که آب و هوای بد یا مالیات های سنگین، آنها را درمانده می¬ساخت، به غارت دهکده¬های واقع در منطقه¬شان دست می¬زدند. از آنجا که استحکامات دفاعی کمک چندانی به روستانشینان در مقابل هجوم غارتگران نمی¬کرد آنها خود را ناچار می دیدند از اربابانشان که معمولا در بین خانها و روسای ایلات محلی و کارگزاران ایالتی، نفوذ زیادی داشتند کمک بخواهند. رابطه‌ میان دهقان ایرانی با ارباب خود رابطه ای پارادوکسیکال بود. رعیت علیرغم نفرتی که از ظلم ارباب و اعوان و انصار او داشت، به دلایلی چند برای ادامه حیات خود و خانواده به وی وابسته بود و طبعا نمی خواست در چنان شرایط وحشت¬زایی از قدرت ارباب کاسته شود. ملاکین هم در مقابل سعی داشتند رعایا را همواره مقروض و مدیون نگه دارند و از امتیاز مراقبت از رعایا در مقابل حملات و غارت عشایر نهایت بهره¬برداری را بنمایند.
به گفته ایرانشناس بریتانیایی «آن لمبتون» مالکان به زارعان هم چون بارکشانی می نگریستند که نخستین وظیفه شان خدمت و سود رساندن به آنهاست. دهقانان علی رغم نفرتی که از بهره کشی مالکان داشتند، تحمل این رنج را به مراتب از مصایبی که چادرنشینان برسرشان می آوردند آسانتر می دانستند.
سخن پایانی
در اواخر قاجاریه علی رغم آنکه قبایل و دسته های کوچ نشین کمی بیشتر از یک¬چهارم جمعیت کشور را تشکیل می دادند اما به دلایل متعددی مخل اعمال قدرت مرکزی در نواحی خود بودند. راهزنی از کاروانها و غارت روستاها و شهرهای مجاور جزوی از سیاست خانها برای نشان دادن اقتدار محلی محسوب می شد. با قدرت گیری رضاشاه و تصمیم او بر ریشه کنی این منبع تضعیف کننده اقتدار دولت مرکزی، سیاست تخته قاپو (یکجانشین کردن اجباری کوچ نشینان) به خشونت و شدت تمام اجرایی شد و با استقرار واحدهای مختلف ارتش در نواحی مختلف کشور، نظام خان سالار به کلی از صحنه تاریخ کشور محو شد.
منابع و مآخذ:
۱. آبراهامیان، یرواند(۱۳۸۷) ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی، چاپ سیزدهم، نشر نی، تهران
۲. آبادیان،حسین و محمد بختیاری؛ تاثیر روابط جوامع روستایی و عشایری بر زندگی روستاییان، مجله پژوهش های تاریخی ایران و اسلام، شماره ۱۷، ۱۳۹۴
۳. افشار، حسنعلی (۱۳۸۲) سفرنامه لرستان و خوزستان،تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
۴. صفی نژاد، جواد(۲۵۳۵) غارت، مجله"دانشکده"نشریه مرکزی دانشگاه تهران،سال دوم،شماره ششم
۵. لمبتون، ا.ک ( ۱۳۴۵) مالک و زارع، ترجمه: منوچهر امیری، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب
۶. هدایت، رضا قلی خان (۱۳۸۰ )روضه الصفای ناصری، ج۹، تصحیح و تحشیه: جمشید کیانفر، تهران: انتشارات اساطیر