انتشار متن عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای بر مبنای نسخه روسی

محمدرضا بهزادی در گفتگو با خبرنگار حوزه ادبیات و کتاب گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا، درباره جدیدترین کتاب تاریخی خود با عنوان «عهدنامه‌های ایران و روسیه (گلستان - ترکمانچاى) از آرشیو وزارت خارجه جمهوری فدراتیو روسیه» که به صورت مشترک با رضا کسروی همکاری داشته است، گفت: متن دو قرارداد مهم تاریخی یعنی گلستان و ترکمانچای را در قالب یک کتاب آماده کرده‌ایم که یک کار جامع و حاوی اسنادی معتبر و جدید است.

وی بیان کرد: قراردادهای گلستان و ترکمانچای، بعد از انقلاب اکتبر و در سال ۱۹۲۱ میلادی لغو شده بود. در حقیقت خود دولت کمونیستی شوروی بعد از انقلاب ۱۹۱۷ قراردادهایی را که دولت تزاری با خیلی از کشورها بسته بود به‌مرور و به صورت یک‌طرفه ملغی کرد و بحث‌هایی هم که در فضای مجازی گهگاهی مطرح می‌شود مبنی بر بازگشت این سرزمین‌ها به ایران و ۹۰ یا ۱۰۰ ساله بودن این قراردادها و به‌خصوص درباره‌ قرارداد ترکمانچای، جعلیات غیر قابل استنادی هستند.

مدیر مطالعات تاریخ انتشارات پرنده عنوان کرد: چهار نسخه از این قرارداد در همان دوره تهیه شد که دو نسخه در ایران و دو نسخه در روسیه نگهداری می‌شد. نسخه‌ای از عهدنامه‌ گلستان که در ایران بوده، تاکنون توسط پژوهشگران یافت نشده و به نظر می‌رسد مفقود است. متن این قرارداد که الان در دسترس است، از روی سواد قرارداد اصلی موجود در ایران یا روسیه نسخه‌برداری شده است و الان در برخی آرشیوهای خارجی نگهداری می‌شود.

بهزادی اظهار کرد: در طول چند سال گذشته به هر کتاب تاریخی که مراجعه می‌کردیم این وقایع و قراردادها را با لحن و روایتی متفاوتی نوشته بود مثلاً «ناسخ‌التواریخ قاجاریه» و «روضةالصفای ناصری» و تمام کتاب‌هایی که حتی در دوره قاجار نوشته شده هیچ کدام از این قراردادها را درست ثبت نکرده بود و ایراداتی داشتند و متن منقح و مرتبی از آن وجود نداشت.

وی عنوان کرد: بعد از نامه‌نگاری‌های مفصل با ارتباطاتی که در وزارت امور خارجه فدراسیون روسیه داشتیم رونوشت الکترونیکی قرارداد صلح ترکمانچای و گلستان که در آرشیو سیاست خارجی امپراتوری روسیه است با توضیحات و نامه‌ای رسمی در اختیار ما قرار گرفت.

مدیر مطالعات تاریخ انتشارات پرنده گفت: پس از دریافت رونوشت الکترونیکی قراردادها، از روی متن اصلی استنساخ صورت پذیرفت و برای آن تعلیقات و توضیحاتی ذکر گردید. در حقیقت برای اولین بار است که عهدنامه گلستان و ترکمانچای از روی نسخه اصلی که در روسیه نگهداری می‌شود استنساخ شده و در دسترس است.

بهزادی بیان کرد: نسخه‌ای از ترکمانچای که در ایران نگهداری می‌شود، در بخش انتهایی لاک و مهر طرف روسی را به همراه نقش مهر ایشان، ندارد و نمونه‌ای که در وزارت خارجه روسیه است به امضای طرف روسی هم رسیده و لاک و مهر شده و نسخه ارزشمندتری است.


وی با بیان اینکه فقط مقدمه‌ای مختصر برای کتاب نوشته شده است، توضیح داد: آن چیزی که در بین مردم رایج شده این است که این دو قرارداد برای مردم دل‌چسب نیست به همین دلیل ما در این کار وارد جزئیات و قضاوت نشده‌ایم که این قراردادها ننگین هستند یا خیر. صرفاً برای خواندن مخاطبان و علاقه‌مندان تدوین شده است و مخاطبان بعد از مطالعه درباره آن استنباط خودشان را خواهند داشت.

مدیر مطالعات تاریخ انتشارات پرنده درباره تفاوت قرارداد و عهدنامه عنوان کرد: قرارداد آن چیزی است که در روابط بین‌المللی وجود دارد و عهدنامه بین چند حاکم محلی و پادشاه فئودالی وجود داشت منعقد می‌شد. عهدنامه قراردادها و توافقاتی است که بین حاکم مرکزی و حکام و والی مناطق کوچک بسته می‌شود اما قرارداد یک رابطه و توافق بین‌المللی است، اما اینکه چرا به قراردادهای گلستان و ترکمانچای به عهدنامه معروف شده‌اند چندان مشخص نیست.

بهزادی افزود: کتاب تشریح و توضیح خاصی، به جز توصیف برخی از مکان‌ها و معادل برخی لغات و تعلیقات مختصر، ندارد و مطلبی را به این قراردادها اضافه نکردیم اما نسخه‌هایی که در روسیه نگهداری می‌شده‌اند دارای حواشی‌ای هستند که با مداد به آن اضافه شده است و احتمالات مختلفی درباره زمان اضافه شدن این حاشیه‌ها وجود دارد.

وی با بیان واقعه‌ای تاریخی درباره حاشیه‌نگاری‌های موجود در نسخه‌های روسی این قراردادها تشریح کرد: در دوره پهلوی دوم سپهبد امان‌الله جهانبانی و تیمی از ایران و شوروی مأمور شدند که سرحدات ایران و شوروی را بررسی کنند بخشی از این سرحدات در قراردادهای ترکمانچای و گلستان ذکر شده است. مشخص نیست که آیا این حاشیه‌ها و دست‌نوشته‌های اطراف این قراردادها به‌خصوص قرارداد ترکمانچای که با مداد نوشته شده است مربوط به چه دوره‌ای است چون تاریخی ندارد اما بعضی کلمات اضافه شده و خط‌خوردگی‌هایی وجود دارد که مشخص نیست که این موارد در آن کمیته تعیین مرزها اتفاق افتاده است یا خیر. با اینکه این قراردادها در سال ۱۹۲۱ ملغی شده بود، به‌ظاهر کمیته مورد نظر برای تعیین مرزها از آن استفاده کرد و به آن استناد کردند.

مدیر مطالعات تاریخ انتشارات پرنده اظهار کرد: حواشی نسخه‌‌های روسی به‌نظرم بسیار پراهمیت است. هیچ یک از استنساخ‌ها و سوادهایی که از این دو قرارداد برداشته شده و در سایت‌ها و کتاب‌ها به نشر رسیده دقیق نیستند حتی کتاب‌هایی که توسط مدیران قدیمی وزارت خارجه نوشته شده‌اند هیچ یک به نسخه‌های روسی دسترسی نداشته‌اند.

وی درباره مراحل چاپ کتاب نیز بیان کرد: تصحیح این کتاب تمام شده است و در مرحله صفحه‌آرایی قرار دارد که تا ابتدای شهریور برای گرفتن فیپا و مجوز خواهد رفت و تا اواخر شهریورماه کتاب چاپ خواهد شد و در دسترس علاقه‌مندان به تاریخ قرار خواهد گرفت.