پل پیروزی قشون مشروطه

اگرچه تمرکز مبارزات مشروطه خواهان به لحاظ جغرافیایی دارالخلافه تهران بود اما در رخدادی تا این حد مهم، ولایات و شهرهای زیادی نقش آفرینی کرده‌اند. تبریز، اصفهان، رشت، کرمانشاه، کرمان و بسیاری دیگر از شهرهای ایران در خلال نهضت مشروطه منشأ اثر بوده و در برخی موارد حتی نقش تعیین‌کننده داشته‌اند. یکی از شهرهای مؤثر در این فرآیند، قزوین بوده است. آنچه می‌خوانید گفت‌و‌گویی است با مهدی نورمحمدی، نویسنده کتاب «قزوین در انقلاب مشروطه» درباب موقعیت این شهر در جریان مبارزات ضد استبدادی دوران مشروطه. از این نویسنده تاکنون آثار متعددی در حوزه تاریخ معاصر منتشر شده است که برخی از آنها از این قرارند: خاطرات عارف قزوینی، دیوان عارف قزوینی، شیخیه و بابیه در ایران، قرة ‌العین (زندگی، عقیده و مرگ)، ترور در بهارستان و عماد ملک خط و...

چه شد که به فکر تألیف کتابی در موضوع انقلاب مشروطیت در قزوین افتادید؟
برای آگاهی یافتن از تاریخ مشروطیت و شناخت صحیح درباره آن، باید نقش شهرهای مختلفی که هر یک به نوعی در به ثمر رسیدن این انقلاب بزرگ سهیم بوده‌اند تبیین گردد. بر همین اساس، سخن گزافی نخواهد بود اگر گفته شود مطالعه پیرامون انقلاب مشروطه، بدون بررسی دقیق نقش شهرهای مختلف و مردمانش در رویدادهای آن عصر امکانپذیر نخواهد بود. اگر چه در تواریخ مختلف عصر مشروطه، مطالبی به صورت جسته و گریخته درباره نقش قزوین در انقلاب مشروطه به چاپ رسیده است، اما چون این مطالب فاقد انسجام و استقلال کافی است، نمی‌توانست بخوبی بیان کننده مجاهدت‌های مردم این دیار در به ثمر نشستن مشروطیت باشد و حق مطلب را بخوبی ادا کند. همین مسأله انگیزه‌ای شد تا به منظور ارج نهادن به فداکاری‌ها و مجاهدت‌های گذشتگان و گرامی داشتن نام و خاطره آنها کتاب مستقلی در این خصوص تألیف کنم.
اسناد و مدارک این واقعه را در قزوین چگونه گردآوری کردید و به چه منابعی دسترسی داشتید؟
برای نگارش این کتاب که دربرگیرنده زمینه‌ها، بسترها و وقایع مشروطه در قزوین از دوران پایانی سلطنت ناصرالدین شاه و نهضت تنباکو تا آغاز جنگ جهانی اول است، از منابع چاپی و خطی، اسناد، روزنامه‌های قدیمی، تلگراف‌ها، گزارش‌ها و عکس‌های گوناگونی سود جسته‌ام که از لحاظ مطالعات تاریخی اهمیت فراوانی دارد. اسناد منتشر نشده‌ای که در این کتاب به چاپ رسیده است را از برخی خاندان‌هایی که اجداد آنها در انقلاب مشروطه نقش داشته‌اند به دست آورده‌ام که از جمله این خاندان‌ها می‌توانم به خاندان میرزا حسن شیخ الاسلام (رئیس انجمن مجاهدین قزوین) و خاندان سیدالمجاهدین (رئیس انجمن متحدین) اشاره کنم.
برخی از اسنادی که در این کتاب به چاپ رسیده و در هیچ یک از تواریخ عصر مشروطیت اشاره‌ای به آنها نشده، عبارتند از: نظام نامه انجمن مجاهدین قزوین، نظام نامه کمیته ستار که توسط میرزا علی محمد خان تربیت تنظیم شده و به امضای سپهدار تنکابنی نیز رسیده است، سوگندنامه انجمن متحدین و گزارش‌های روزنامه‌های قدیمی. یکی از روزنامه‌های قدیمی که برای نخستین بار در این کتاب چاپ شده، روزنامه هدایت است که در سال ۱۳۲۶ قمری به صاحب امتیازی میرهادی شیخ الاسلامی در قزوین منتشر شده است. از این روزنامه فقط شماره‌های ۲ و ۴ آن در آرشیو پروفسور ادوارد براون موجود بود که بعد از مرگ وی به دانشگاه کمبریج انتقال یافت که میکروفیلم آن را بعداً دانشگاه تهران تهیه کرد. خوشبختانه شماره یک این نشریه بسیار کمیاب از طریق آقای سید فرید قاسمی به دستم رسید و همچنین نسخه‌هایی از برخی روزنامه‌های قدیمی قزوین همچون رعد قزوین و یادگار انقلاب را در کتاب به چاپ رسانده‌ام که تصویر آنها را آقای عنایت‌الله رحمانی در اختیارم قرار دادند.
شهر قزوین چه نقشی در مشروطیت دارد؟ آیا می‌توان گفت این شهر بعد از تهران، تبریز و گیلان، از کانون‌های مهم مشروطه خواهی بوده است؟
اگر چه انقلاب مشروطیت در سال ۱۳۲۴ قمری از تهران آغاز شده، اما این نکته مسلّم است که تحکیم پایه‌های آن در سال ۱۳۲۵ قمری و به ثمر نشستن و پیروزی آن در سال ۱۳۲۷ قمری بدون حمایت و پشتیبانی شهرهای دیگر امکانپذیر نبوده است. یکی از شهرهایی که در راه پیروزی این انقلاب بزرگ نقش مهم و سرنوشت‌سازی ایفا کرده و متحمل صدمات و زحمات فراوانی شده، قزوین است. نقش این شهر در مشروطه خواهی آن قدر برجسته است که کسروی مورخ مشروطه آن را در کنار تهران، تبریز و گیلان جزو چهار کانون اصیل مشروطه خواهی دانسته است.
در مجموع، نقش و تأثیر قزوین در انقلاب مشروطه را می‌توان در سه بعد ارتباطی، نظامی و فرهنگی ارزیابی کرد. منظور از بعد ارتباطی، نقش قزوین در رساندن اخبار و وقایع تهران به تبریز و عتبات عالیات است که بیشتر، این مهم توسط میرزا حسن شیخ الاسلام رئیس انجمن مجاهدین قزوین انجام می‌شد. وی که با آخوند خراسانی و دیگر مراجع مشروطه خواه عتبات و همچنین مشروطه خواهان تبریز در ارتباط بود، وقایع مهمی چون آشوب در میدان توپخانه در سال ۱۳۲۵ قمری و به توپ بسته شدن مجلس را برای نخستین بار از طریق تلگراف به اطلاع تبریزیان و علمای عتبات رساند. این خبررسانی که بسیار بموقع و بجا بود، موجب خشم شدید محمدعلی شاه شد، زیرا وی در هنگام وقوع این دو واقعه تاریخی دستور داده بود تا سیم‌های تلگراف را پاره کنند تا این اقدامات مسکوت و مخفی بماند.
قزوین از بعد نظامی هم خدمات فراوانی به مشروطه انجام داده است. در واقعه آشوب در میدان توپخانه در سال ۱۳۲۵ قمری که مجلس و مشروطیت به طور جدی توسط محمدعلی شاه و اشرار وابسته به دربار تهدید شد، ورود اعضای مسلح انجمن مجاهدین قزوین به تهران در حمایت و پاسداری از مجلس، رعب شدیدی در دل شاه و مستبدین انداخت و آنان را وادار به صلح و سازش با مشروطه خواهان کرد. در هنگام فتح تهران نیز نقش مجاهدین قزوینی درخور تأمل است، به گونه‌ای که فرماندهی ۲ دسته از ۱۱ دسته مشروطه خواهی که تهران را فتح کردند به عهده دو نفر از سران مشروطه خواهان قزوینی (رئیس المجاهدین و سالار منصور) بود. تصرف تلگرافخانه انگلیس در نبرد فتح تهران که با همکاری سواران بختیاری انجام یافت، یکی از اقدامات برجسته مشروطه خواهان قزوینی در این جنگ بوده است. اما ویژگی سوم که قزوین نقش برجسته‌ای در آن دارد و در این خصوص در بین شهرها منحصر به فرد است، خدمات فرهنگی قزوین به مشروطیت در ایجاد ادبیات مشروطیت است.
به موازات مبارزات مسلحانه برای احقاق حقوق ملت و رسیدن به آزادی، مبارزه‌ای بی‌امان از راه شعر، ادب و هنر علیه استبداد آغاز شد که هدف آن بیداری مردم و مبارزه با مظاهر ظلم، فساد، جهل و استبداد بود. این مبارزه قلمی که منجر به ایجاد ادبیات مشروطیت در گستره ادبیات فارسی شد، نقش بسیار مهمی در پیروزی انقلاب مشروطه و رهبری افکار عمومی داشت. ادبیات مشروطه به‌عنوان تجربه‌ای بی‌سابقه و نو در ادبیات فارسی، در قالب‌هایی چون شعر، نثر، طنز، روزنامه نگاری، موسیقی، نمایش و حتی خوشنویسی خدمات شایان توجهی به نهضت مشروطیت کرد.
شهر قزوین با وجود شاعران و سخنوران نامداری چون دهخدا، عارف و اشرف‌الدین حسینی (نسیم شمال) در ایجاد ادبیات مشروطه بیشترین نقش را دارد. نقش این سه شخصیت در ایجاد ادبیات مشروطیت به قدری مهم و برجسته است که محققان و مورخان عصر مشروطه، دهخدا را رهبر نثر نوین و طنزآمیز، اشرف‌الدین حسینی را پیشوای شعر طنزآمیز و عارف را مبتکر تصنیف ملی و غزل سیاسی و شاعر ملی عصر مشروطه دانسته‌اند. قزوین به غیر از خدمت به شعر، ادبیات و موسیقی مشروطه، حتی از لحاظ خوشنویسی نیز به نوعی به جریانات سیاسی مربوط به عصر مشروطیت خدمت کرده است. برای مثال، عمادالکتاب که نوشتن بیانیه‌ها و شبنامه‌های کمیته مجازات را بر عهده داشت، با تلفیق خوشنویسی و سیاست، نخستین خوشنویسی است که از این هنر جهت پیشبرد اهداف انقلابی و آزادیخواهی استفاده کرده است.
در شهر قزوین چه اقشار و طبقاتی از مشروطه حمایت و چه اقشاری در برابر آن مقاومت یا مخالفت کردند؟
در ابتدای اعلام مشروطیت در ایران در عصر مظفرالدین شاه مخالفتی با مشروطیت در قزوین گزارش نشده است. اما در سال ۱۳۲۵ قمری در هنگام مخالفت شیخ فضل‌الله نوری و عده‌ای از روحانیون پایتخت با مشروطه و قانون اساسی که باعث ایجاد دودستگی در سراسر کشور شد، در قزوین نیز عده‌ای طرفدار مشروطیت و عده‌ای دیگر خواهان مشروعه بودند. در این دوران، برخی از روحانیون بلندپایه حوزه‌های علمیه قزوین به حمایت از نظریه شیخ فضل‌الله نوری پرداختند و مانند وی رواج شریعت را خواستار شدند. البته عده‌ای از تجار و ملاکین که نگران از بین رفتن زمین‌ها و املاک خود بودند نیز به مخالفت با مشروطه پرداختند.
بعد از اینکه قزوین به تصرف مشروطه خواهان درآمد، عده‌ای از ملاکین و روحانیونی که به مخالفت با مشروطه پرداخته بودند، از ترس تعرض مشروطه خواهان به کنسولگری روس در قزوین پناهنده شدند. در مقابل، می‌توان گفت بیشتر مردم شهر و حتی طلاب حوزه‌های علمیه طرفدار مشروطه بودند و در هنگام حمله مشروطه خواهان به قزوین مردم و طلاب مشروطه خواه با فریاد زنده باد ستار خان که شعار آن روز مشروطه خواهان بود، روحیه قوای دولتی را تضعیف کردند، زیرا دولتی‌ها گمان کردند عده مشروطه خواهان چندین هزار نفر است که از همین روی قوه مقاومت آنان کاهش یافت و در نهایت از مشروطه خواهان شکست خوردند.
آیا می‌توان حرکت یا واقعه‌ای را در مشروطیت قزوین ذکر کرد که اهمیت خاصی در روند انقلاب مشروطه داشته است و تاحدی نقش تعیین‌کننده‌ای در این انقلاب ایفا کرده است؟
قزوین پل پیروزی مشروطه خواهان است و تصرف این شهر به دست مشروطه خواهان در ۱۴ ربیع الثانی ۱۳۲۷ قمری یکی از حساس‌ترین لحظات تاریخ مشروطیت ایران به شمار می‌رود، چرا که فتح این شهر که شاهراه ارتباطی کشور و دهانه پایتخت بود، مشروطه خواهان را در آستانه فتح تهران و براندازی حکومت محمدعلی شاه قرار داد. بنابراین، تمام وقایع روی داده در این شهر از تصرف توسط مشروطه خواهان تا فتح تهران حائز اهمیت است. اما از میان این رویدادها نقش یک شخصیت قزوینی در فتح تهران ارزش فراوان دارد. بعد از اینکه مشروطه خواهان پس از فتح قزوین، به عزم سرنگونی محمدعلی شاه از سلطنت راهی تهران شدند، همواره نگران این بودند که روس‌ها قشون خود را وارد قزوین کنند و بدین وسیله مانع از حمله آنان به تهران شوند. در چنین شرایطی که بسیار ضروری بود انقلابیون از وضعیت قشون روس و چگونگی حرکت آنان مطلع شوند، یکی از تجار مشروطه خواه قزوین به نام حاج محمدحسن شاهرودی از طرف تجاری خود در بادکوبه خواست هر گاه روس‌ها به طرف انزلی و رشت حرکت کردند، از طریق تلگراف رمز وی را مطلع کند.
هنوز مشروطه خواهان در کرج و قم بودند که از بادکوبه به حاج محمدحسن تلگراف شد دو هزار کله قند حمل شده است. چون این تلگراف به این معنی بود که دو هزار نفر قوای پیاده و سواره روس به سمت گیلان حرکت کرده‌اند، حاج محمدحسن این خبر را بسرعت به اطلاع مشروطه خواهان رساند و آنان نیز تصمیم گرفتند در حمله به تهران شتاب کنند. اطلاع‌رسانی حاج محمدحسن بسیار بجا بود، زیرا اگر روس‌ها قبل از حمله مشروطه خواهان به تهران وارد قزوین می‌شدند، هیچ گاه تهران به دست مشروطه خواهان فتح نمی‌شد و انقلاب مشروطیت نیز به پیروزی نمی‌رسید. این نکته از این جهت اهمیت دارد که نخستین دسته از قشون روس متشکل از ۶۰۰قزاق عصر همان روز که تهران به تصرف مشروطه خواهان درآمد وارد قزوین شدند و ۱۲ روز بعد تعداد این نیروها به ۱۶۰۰ نفر افزایش یافت.
چاپ دوم کتاب چه امتیازاتی نسبت به چاپ اول دارد؟
با توجه به اینکه بعد از گذشت ۱۳ سال از انتشار چاپ اول به عکس‌ها، منابع چاپی و خطی، اسناد، روزنامه‌ها، تلگراف‌ها، گزارش‌های جدیدی دست یافتم، این چاپ دارای مطالب بیشتر و کاملتری است و تقریباً در حدود ۳۰۰ صفحه به مطالب چاپ اول افزوده شده است.