«فرای» در آیینه تاریخ

روزهفتم فروردین ماه ۱۳۹۳همزمان بامراسم تشییع استادفرزانه و روایتگر تاریخ مردمی ایران زمین شادروان باستانی پاریزی،خبری از آن سوی آب‌ها رسید که فرزانه‌ای دیگر،گرچه ایرانی نبود،اما ایراندوست امضاء می‌کرد،پا از دایرة هستی بیرون نهاد. او کسی غیر از ریچاردنلسون فرایِ ۹۴ ساله نبود. به قول روانشاد علیرضا شاپورشهبازی (استادبرجسته تاریخ ایران باستان) نوشتن درباره فرای کارآسانی نیست؛ چرا که تجربۀ او دربارۀ زبانشناسی، تاریخ و هنر چنان گسترده و گوناگون است که حتی ارائة چکیده‌ای از آن اهل تحقیق وپژوهش در رشته‌های ایرانشناسی، اسلام‌شناسی و ترک‌شناسی را مرعوب می‌کند. همسر او خانم دکترعدن‌ نبی متولد ۱۹۴۲ در شهر ارومیه هم دارای دکترای تاریخ از هاروارد و کارشناس زبان آشوری و تاریخ آسیای مرکزی است. حاصل این ازدواج فرزندی است نلسون نام که متخصص زبان چینی است.
گروهی او راجاسوس می‌دانندکه برای ام آی سیکس و سی آی ای فعالیت داشته است. از دنیای جاسوسی چندان سررشته ندارم و نمی‌دانم آیا می‌شود هم زمان برای دودستگاه جاسوسی از دو کشور و یا کشورهای دیگر جاسوسی کردیانه؟ این راجاسوسان باید جواب دهند که سررشته از امور جاسوسی دارند.
اشتهار دیگر فرای به دلیل «کابوس‌نامه» است. او که از طرف یکی دو مؤسسه آمریکایی مأمور خرید نسخه‌های خطی برای مجموعه‌داران وکتابخانه و موزه‌داران شده بود، چند نسخه خطی ازایران خرید که پیوسته کابوسی شد برای او، چرا که درآن زمان به علت میل شدید خرید اشیاء و کتاب‌های نسخ خطی برای موزه ها در غرب فزونی یافته بود، در ایران و ترکیه و چند جای دیگر کارگاه‌های جعل نسخ خطی دایر شده بود. فرای نیز دو،سه نسخه‌ای از این نسخ مجعول برای آمریکاییان خرید، از جمله نسخه‌ای از دیوان امیرمعزی که بعدها با آزمایش رنگ و جوهر دریافتند که نسخه جعلی است. ناگفته نماند که فرای این نسخه را در تهران خریده بود و برای خروج
از کشور مجوز هم گرفته بود،ازاین روی پس ازمعلوم شدن جعلی بودن نسخه‌های این کتاب نامه‌ای به کتابخانه ملی ایران نوشت با این مضمون که : « در نتیجه تجزیة شیمیایی معلوم شده است که درنسخه دیوان معزی که خریده و برده ام ،رنگ آبی پروس به کار رفته و چون این رنگ تا اواسط قرن نوزدهم میلادی به ایران نیامده بوده است،مسلم شده است که این نسخه نو و مجعول است و کتابخانه ملی که اجازة خروج آن را داده بوده است،تصدیق ضمنی اصالت و قدمت آن را کرده است.» کتابخانه ملی هم در جواب نوشتندکه:« شما می‌دانید که اگر نسخه دیوان معزی را ما اصیل و قدیم می‌دانستیم، نمی‌توانستیم اجازه خروج آن رابدهیم وشما رأی ما را در اصالت یا مجعولیت آن نپرسیدید و فقط اجازه خارج کردن آن را خواستید و ما دادیم. اصل یا قلب، خود مسئولید.» فرای نسخه دیگری هم خریده بود که به همین درد مبتلا بود و آن را برای دو مؤسسه خریده بود یکی دولتی و دیگری مجموعۀ شخصی و آن نسخه‌ای
از قابوسنامه بود که برروی نسخه یا در پایان نسخه به جای قابوسنامه، کابوس‌نامه
قید شده بود و این نسخه کابوسی برای فرای ساخت.
اما مورد دیگر اشتهار فرای در ایران، بحق به آثار و نوشته‌های او باز می‌گردد. فرای
کتابی با عنوان «بخارا دستاوردقرون وسطی» تالیف می‌کند که شادروان محمودمحمود آن رابه زبان پارسی برگردانده است. از آنجا که بخارا یکی از مراکز مهم فرهنگ وادب و هنر ایران و پایتخت سامانیان در سده‌های سوم و چهارم هجری قمری بوده،امرای این دودمان در ترویج و احیای زبان پارسی کوشش شایان به عمل آوردند، به طوری که تسلط اقوام ترک زبان در آسیای مرکزی نیز عده زیادی در آن شهر به پارسی سخن می‌گویند. هم چنین بخارا از لحاظ تاریخی شاهد رویدادها و تحولات بسیاری بوده و فرای مؤلف کتاب با مراجعه به مأخذ معتبر و تحقیق و تفحص در متون واسناد و مدارک قدیمی، تاریخ جامع این شهر را از جهات مختلف سیاسی وا جتماعی،ادبی و هنری به رشته تحریر درآورد.
فرای در تألیف کتاب میراث باستانی ایران آخرین پیشرفت‌های علمی و نتایج بازپسین کاوش‌های باستانشناسی را شرح می‌دهد به ویژه با توضیح آنچه دانشمندان روسی (شوروی زبان) در یافته‌اند، زوایای گمشده تاریخ پارتیان/اشکانیان را که در حقیقت دست نیافته‌ترین دوره تاریخ ایران است،آشکار می‌کند. این اثر شرح تاریخ ایران ازکهن‌ترین روزگار تا زمان فردوسی است، تاریخی که در حقیقت، ایرانیان زندگی نوینی راشروع می‌کنند. کتاب در ۷ فصل همراه باحواشی وشرح نقشه‌ها و ضمیمه درپایان کتاب تدوین یافته است.
کتاب دیگرفرای «تاریخ باستانی ایران» گزارشی مستند از تاریخ ایران و آسیای میانه از زمان مادها تا حملۀ اعراب به ایران است.
سومین اثر مهم فرای درتاریخ ایران، «عصرزرین فرهنگ ایران» نام دارد. اثر حاضر را باید مجله دوم کتاب میراث باستانی ایران قلمداد کرد.
فرای افزون برکتاب‌های یاد شده مقالات بی‌شماری درباره فرهنگ و تمدن ایران زمین از بدو تاریخ تا ظهور ترکان در ماوراء‌النهر تألیف کرده و افزون برآن وی نخستین کسی است که کرسی تدریس مطالعات ایرانی در دانشگاه کلمبیا را ایجاد کرد و هم چنین کرسی تدوین مطالعات ایرانی در هاروارد را به هزینه آقاجان رهبر تأسیس کرد. از خدمات دیگر او تأسیس مرکز مطالعات خاورمیانه درآمریکا و همچنین مرکز مطالعات خاورمیانه در ایران و همسو مدرسه تابستانی مطالعات ایرانی در دانشگاه شیراز را تأسیس کرد. در آغازسخن گفته شدکه ایراندوست امضا می‌کرد. برخی برآنند که شادروان پورداود این عنوان را درباره او به کاربرده و پیوسته ایراندوست خطابش می‌کرد و گروهی دیگر برآنند که این عنوان یا پسوند را نخستین بار شادروان علی اکبردهخدا دربارۀ فرای به کاربرده است، من خود از فرای شنیدم که مرحوم دهخدا او را پیوسته ایراندوست خطاب می‌کرد. این ایراندوست در دهه‌های اخیر یکی ازحامیان نام حقیقی خلیج فارس بود و پیوسته در مقابل نام جعلی که شیخ‌نشین‌های حاشیه جنوبی خلیج فارس بکار می‌برند ایستادگی می‌کرد. روانش شاد