مکتب تاریخ نگاری اصفهان

امروز فرصت مبارکی دست داد تا در نشستی که استادم جناب دکتر محمودآبادی عزیز سخنران آن بود شرکت کنم. چند روزی بود که آگهی این سخنرانی را با عنوان «مکتب تاریخنگاری اصفهان در افق تمدن اسلامی» دیده بودم . دقایقی دیر رسیدم اما می شد حدس مقدمات را زد...که از علوم اسلامی و شاخه های آن یاد کرده است. استاد با بیان این مقدمه که در اسلام تاریخنگاری به معنی آن که در دوران قرن سوم و چهارم وجود داشته نداشته ایم و تاریخ تا دوران پیامبر میان اعراب به همان ایام الحرب و مانند آن بوده علوم اسلامی را به سه قسمت تقسیم نمود که نخستین شاخه ی آن علوم قدیمه ی عرب از جمله شعر بود و دومی علوم فقه حدیث و تفسیر بود و سوم علوم دخیله که مسلمین از سرزمینهای مفتوحه گرفتند و یا با آن کنار آمدند
دکتر محمود آبادی مکتب تاریخنگاری اصفهان را جزو مهمی از تمدن اسلامی دانست که با مقدمه ی تمدن اسلامی وارد آن شد. استاد ابتدا پایه های تمدن اسلامی را از قران و تاثیر آن بر زمینه ی فکری تمدن آغاز کرد و به دنبال آن از تمدن مصر و تاثیر گذاری آن در مجموعه تمدن اسلامی صحبت کرد. تاثیرات بازمانده ه های تمدن رومی و یونانی از شام در مجموعه ی تمدن اسلامی موضوع بعدی بود که با ذکر مصادیق دنبال شد. دکتر محمودآبادی آنگاه از تمدن ایرانی و تاسیس تمدن اسلامی بر پایه های تمدن ایرانی گفت و سپس از هند و تاثیرات خاص آن بویژه در حوزه ریاضیات حرف زد.
استاد ضمن بیان این مقدمات اما بیان کرد که در دوران اموی به دلیل شرایط نژادپرستانه ی ایشان زمینه ی رشدی فراهم نشد اما پس از آن در دوران عباسی به دلیل همسوتر بودن ایشان با عنصر ایرانی و رفتار متفاوت ایشان نسبت به ایرانیان و نیز استفاده از وزیران ایرانی فرصتی فراهم شد تا ایرانیان مشارکت در ایجاد تمدن اسلامی کنند. نهضت ترجمه و اوج فعالیت آن در دوران مامون یکی از زمینه های مهم برای ایجاد موجی بود که اولیاء تمدن اسلامی بتوانند یافته های تمدنی قدیم ایران و سایر تمدنهای مجاور را به زبان عربی ترجمه کنند و تمامی مهره های یافته شده را با نخی از زبان عربی به هم پیوند دهند.
این نهضت که در دهه ی آخر قرن دوم و دهه ی اول و دوم قرن سوم هجری آغاز شده بود موجی را ایجاد کرد که محصول آن موج تربیت دانشمندانی نظیر مسعودی، یعقوبی، طبری و امثال آن بود حضور یعقوبی و مسعودی در اصفهان نشان از گرایش تمدنی این شهر در حوزه ی علوم انسانی بود. دانشمندی مانند یعقوبی(قرن سوم) کسی بود که تاریخ را نه مثل طبری(قرن سوم) روایی بلکه با رعایت امانت و نام بردن از منابع به شکل تحلیلی نوشت که به توسیدید تمدن اسلامی شهرت دارد. نام بردن یعقوبی از منابع ایرانی اش جزییاتی از دوران تاریک آن زمان را آشکار می کند و نیز شکل تحلیل او از غلبه گفتمان تحلیلی در حوزه تمدنی اسلام در شهر اصفهان دارد که نشان از حضور استادان نقاد در این شهر است. محمود آبادی با فراست تمام از شکل گیری مکتبی در اصفهان می گفت که شاگردان بعدی آن موجبات حیرت مورخان بعدی شده اند ابوالفرج اصفهانی (۳۵۶-۲۸۴ق)هر چند شاهزاده ی اموی بود اما چنان به اصفهان و مکتب علمی اش وابسته شد که اصفهانی بودن خود را در نام هم معترف شد و الاغانی را به وجود آورد که در آن رجز خوانده است و از مهمترین تصانیف دوران اوج تمدن اسلامی به حساب می آید. یادکرد استاد از کتاب مقاتل الطالبیین از ابوالفرج و نقش این کتاب در بخش مهمی از تاریخ اسلام نیز ستودنی بود. ابن رسته (اواخر قرن سوم اوایل قرن چارم)نیز از شاگردان این مکتب بود که با نوشتن الاعلاق النفیسه زیباترین نگاه منطقی و تاریخی زمان خود در حوزه تاریخ، جغرافیا، فرهنگ و گیاه شناسی را به نمایش گذاشت. ابن مسکویه (۴۲۱-۳۲۰ق) اوج این مکتب تاریخنگاری است که استاد محمود آبادی با ظرافتی هنرمندانه از باورهای منطقی و واقع گرایانه ی او در کتاب مهم «تجارب الامم» حرف زد و از محل دفن ابن مسکویه در چارباغ خواجو یاد نمود. سایر مولفان کتب تاریخ در اصفهان که مکتب تاریخنگاری اصفهان در قرون اولیه را تشکیل می دادند مانند مافروخی(قرن پنجم) صاحب محاسن اصفهان و نیز حافظ ابونعیم(اواخر چهارم و اوایل قرن پنجم) صاحب اثر گرانسنگ «ذکر اخبار اصفهان» که بوسیله دکتر نورالله کسایی به فارسی برگردانده شده است نیز توسط استاد معرفی شدند. استاد همچنین در پایان صحبت خود از مورخ مشهور اصفهان حمزه اصفهانی یاد کرد و تالیف مهم باقیمانده ی او در تاریخ پیامبران و شاهان را معرفی کرد و از سایر تالیفات او که مورد استفاده مورخان بعدی بوده و اکنون نیست هم ستایش نمود.
از خداوند بزرگ تندرستی و شادکامی این استاد افتخار آمیز را خواهانیم.