ژان ژاک روسو، قرارداد اجتماعی و انقلاب فرانسه - ۱

ژان ژاک روسو، قرارداد اجتماعی و انقلاب فرانسه: بررسی بنیان‌های مشروعیت سیاسی در اروپای جدید
زینب عیوضی، دانشجوی دکتری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
مقدمه:
اهمیت بحث «قرارداد اجتماعی» به عصر روشنگری و تحولات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی پس از آن برمی‌گردد. دلیل این امر و طرح این بحث در مغرب زمین ازین قرار است که در اروپای قرن شانزدهم و هفدهم، و پیش‌تر از آن در آغاز عصر رنسانس متفکران و روشنفکران اروپایی با بحث مشروعیت حکومت‌های تازه تاسیس رو به رو شده بودند و مسأله مشروعیت یابی دولت‌ها و حکومت‌های تازه تأسیس اروپایی به عنوان یکی از مهم ترین مباحث سیاسی مغرب زمین مطرح شد. در این دوره با شعار «کار قیصر را به قیصر و کار مسیح را به مسیح واگذار کنید»، مبنایی برای جدایی دین از سیاست طرح گردید.
وضعیت قدرت در مغرب زمین دوران قرون وسطی چنین است که، پادشاهان در لوای پاپ ها و مسیحیت قرار گرفته اند، و نفوذ پاپ آن چنان بسط پیدا می‌کند، که پادشاهان نیز مشروعیت حاکمیت خود را از پاپ‌ها به ودیعه می‌گیرند؛ در این شرایط است که روشنفکران به فکر ایجاد تغییر در فضای سیاسی موجود می‌افتند، و برای این تغییر فضا باید نظریه ای مطرح می کردند؛ و «نظریه قرارداد اجتماعی» تکامل یافته در سیر نظریاتی است که به دنبال ایجاد مبنایی برای حکومت‌ها و شاهانی است که دیگر نمی‌خواهند از پاپ کسب مشروعیت کنند.
قرارداد اجتماعی، تئوریزه کردن مشروعیتی است که از مردم نشأت و سرچشمه می گیرد. حکومتی که میل و اراده عمومی آن را شکل می دهد. ژان ژاک روسو متفکر فرانسوی قرن هجدهم این نظریه را در کتاب قرارداد اجتماعی مطرح کرد و به این اعتبار روسو را ایدئولوگ یا تئوریسین انقلاب ۱۷۸۹م. فرانسه می‌دانند.

ژان ژاک روسو:
ژان ژاک روسو فرانسوی الاصل، اندیشمندی که او را مسبب انقلاب کبیر فرانسه دانسته‌اند در بیست و هشتم ژوئن سال ۱۷۱۲م. در ژنو به دنیا آمد، ودر سال ۱۷۷۸م. از دنیا رفت. زندگی شخصی روسو دارای فراز و نشیب‌ها و سختی‌های متعددی بوده است. شاید رنج و عذاب‌های زندگی او در آثارش نیز نمود یافته باشد. در بیست روزگی روسو، مادرش درگذشت و خود روسو درین باره چنین گفته است: «من عاجز و علیل به دنیا آمدم و مادرم قربانی من شد و تولد من نخستین بدبختی من به شمار می رود.»
از روسو تألیفات متعددی در دست است: قرارداد اجتماعی، امیل، اعترافات، گفتار در نابرابری، ژولی، هلوئیز جدید، مکالمات، رؤیاهای یک رهرو تنها. آن سه کتاب نخست، مهم ترین آثار روسو به شمار می‌روند. اعترافات در اصل زندگی نامه خود نوشته روسو است که در پایان عمرش و گویی به قصد یافتن آرامشی درونی دست به تألیف آن کتاب زده است.
در اینکه روسو را فیلسوف بدانیم یا اندیشمند سیاسی نظرات گوناگونی می‌توان ارائه کرد. خود روسو در اعترافات تأکید داشت که آثارش در مجموع بیانگر فلسفه‌ای استوار و منسجم است. به واقع هم همین طور است و با بررسی قرارداد اجتماعی و امیل در کنار یکدیگر است که می‌توان به طرح مشخصی از نظریات روسو دست یافت.
روسو در کتاب امیل در پی آن است تا با روش‌های تعلیم و تربیت صحیح، خوی طبیعی اخلاقی انسان را حفظ نماید. او یک تعلیم و تربیت مبتنی بر اخلاق را ارائه می‌کند و شاید از همین رهگذر است که «کانت» فیلسوف اخلاق گرا سخت شیفه روسو بوده است. البته زندگی واقعی روسو با اصول اخلاقی ارائه شده در امیل تفاوت اساسی دارد چرا که روسو در روابط شخصی‌اش مرزهای اخلاق را درنوردیده بود. کتاب امیل در اصل یک رمان خیال پردازانه در باب شخصیت خیالی امیل است؛ امیل آزمایشگاه نظرات تربیتی روسو واقع می‌گردد. البته چاپ این کتاب در فرانسه چندان هم بی سر و صدا نبود. کتاب امیل که حاوی حمله به همه عناصر مسیحیت جز اصول کلی آن بود واکنش تند کلیسا را برانگیخت و اهل کلیسا حکم به دستگیری روسو دادند و همین باعث آوارگی او گردید.
روسو کتاب قرارداد اجتماعی را در فوریه سال ۱۷۶۱م. و در فاصله ای کمتر از یک سال با کتاب امیل تألیف کرده است. کار اصلی و شهرت روسو مربوط به همین کتاب قرارداد اجتماعی است.

بی شک کتاب قرارداد اجتماعی روسو را می‌توان آبشخور فکری انقلاب فرانسه به حساب آورد. روسو در رساله کوتاه خود بنیان های نظام سیاسی دنیای جدید را پی ریزی می‌کند. تمامی انقلابات دموکراتیک عصر جدید الگو گرفته از انقلاب فرانسه هستند و این انقلاب هم از منظر نظری و تئوریک نشأت گرفته از نظریه قرارداد اجتماعی روسو است. در کتاب قرارداد اجتماعی تناقضاتی یافت می‌شود که بیشتر آن‌ها ظاهری است ولی سبب مشاجره بین مخالفین و طرفداران او شده است. به هر حال کتاب قرارداد اجتماعی منبع بسیاری از عقاید سیاسی و اجتماعی محسوب می‌شود و در سیر تاریخ گیتی دخالتی بسزا داشته است. از نظر درون مایه های فلسفی، روسو به «جان لاک» در کتاب «دو رساله درباره حکومت» اقتدا می‌کند و شرایطی را که انسان در آن به سر می‌برده به عنوان شرایط طبیعی در نظر می‌گیرد، تا اینکه انسان شرایط طبیعی را بر هم می‌زند و این گونه وضعیت انسانی که به طور طبیعی در امنیت به سر می‌برد به سمت ناامنی کشیده می‌شود. این جمله روسو که «انسان آزاد به دنیا آمده است و همه جا در غل و زنجیر است»، به صورت شعار قرن درآمد و ایجاد تحولات اساسی را نوید داد.
ادامه دارد...
منابع:
۱- ارنست کاسیرر، مسأله ژان ژاک روسو، ترجمه حسن شمس آوری، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۸.
۲- آندره کرسون، ژان ژاک روسو، ترجمه کاظم عبادی، تهران: سینا، بی تا.
۳- ژان ژاک روسو، قرارداد اجتماعی، ترجمه غلامحسین زیرک زاده، تهران: شرکت سهامی چهر، ۱۳۵۸.
۴- محمد خاتمی، از دنیای شهر تا شهر دنیا- سیری در اندیشه سیاسی غرب، تهران: نشر نی، ۱۳۷۸.
۵- عفت برادران رحیمی، زندگی و آثار ژان ژاک روسو، تهران: انتشارات شهاب، ۱۳۸۳.
۶- مایکل ب. فاستر، خداوندان اندیشه سیاسی، ترجمه جواد شیخ الاسلامی، تهران: انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۱.
۷- فرانکلین لو- فان – باومر، جریان های اصلی اندیشه غربی، ترجمه کامبیز گوتن، تهران: انتشارات حکمت، ۱۳۸۵.