نگاهی به ساختار یک متن تاریخی در سپیده دم مشروطه

واکاوی در روند تحولات اجتماعی در تاریخ یک صد ساله ایران که با خود فهمی و خود انتقادی آغاز شده و بتدریج به انتقاد از قدرت سیاسی منجر شده ، نیازمند نگاهی معطوف به گذشته است که از رهگذر آن بتوان نحوه ی ساختاریابیِ نخستین متن هایِ تحول دموکراتیک را مورد ملاحظه و واکاوی قرار داد.
از آنجایی که متون در زمینه فرهنگی و تاریخی شان زاده می شوند، از وضعیت تحولات و دگرگونی های فرهنگی دوره خود خبر می دهند و ساخت معنایی و ذهنیت فرهنگی کنشگران و کوشندگان سیاسی آن دوره را بازتاب می دهند. دسترسی به معانی و مفاهیم هر دوره به یمن متونی حاصل می شود که نویسندگان آن، خودشان در اوضاع و احوال زمانه درگیر بوده و در واقع تحولات و دگرگونی ها را به چشم خود دیده باشند، به عبارت بهتر این تحولات جزیی از تجربه زیسته آنها بوده باشد.
اگرچه گفتمان ها در هر دوره در پیوند با همدیگر قرار دارند و از نظر نگرش و تولید معنا ممکن است با هم متفاوت باشند و به خاطر تضاد که مشخصه همه دوران تاریخی است متن های متفاوتی تولید کنند اما به هر روی، می توان درپس آنها پرتوی بر واقعیت ها و فاکتهای تاریخ افکند و تصوری از روند دگرگونی پدیده های فرهنگی، که در متون بازتاب یافته پیدا کرد. در صبحدم مشروطه نیز همین فضای تعامل و تضاد میان متون وجود داشته به طوری که مخالفان و موافقان مشروطه دارای نظام معانی به نسبت متفاوتی از هم بوده یعنی نوع نگاه آنها به پدیده مشروطه یک دست و همسو نبوده و این ناهمخوانی در متون و گفتارهای دوره شان بازتاب یافته است.
متنی که در این یاداشت برای واکاوی و کشف معنا در صدر مشروطه انتخاب شده متنی از روزنامه صوراسرافیل است که حاوی نشانگان و رمزگان فرهنگی جدید در دوره خود است . ورود به این متن برای کشف معنا ، اگر چه کافی نیست اما گشاینده است. معمولا در مطالعه متون هر دوره تاریخی برای فهم امر تاریخی یا فرهنگی توامان نیازمند توجه به متون معیار هستیم. منظور از متون معیار متونی است که می تواند مبنای نگرش ما در نگاه به تماس سنت و تجدد و در نهایت فهم نشانه شناختیِ تضاد و تقابل فرهنگی قرار گیرد. روزنامه صوراسرافیل مهمترین روزنامه پیشتاز است زیرا در میان پرده آغاز مشروطیت و استبداد صغیر واقع شده که دوره ای مبهم و متزلزل همگام با فضای خوف و تردید بود . در چنین فضایی ، به طور طبیعی زبان آن روزنامه، انتقادی و نابهنگام به نظر می آمد که به طور صریح و مستقیم در برابر قدرت اقامه دعوا می کرد.
نا گفته پیداست که درانداختن نمادهای فرهنگی جدید و پراکندن آن در قالب زبانی انتقادی ، به طور مسلم امری نابهنجار و خلاف آمد محسوب می شد. زبان انتقادی و ساختارشکننانه آن با طرح انگاره های نو مانند «تکمیل معنی مشروطیت» ، «حمایت مجلس شورای ملی» و همزبانی و همدلی با فقرا و تهیدستان، از واژگانی چون حریت، لزوم تملق نگفتن ، لزوم خوب را خوب نوشتن و بد را بد نوشتن در واقع با جسارتی کم سابقه، شبکه ای معنایی حول مشروطه را در سپهر فرهنگی ِ محروسه قاجاری وارد کرد. ادبیات انتقادی دهخدا با تحول سبک زبان فارسی به صورت محاوره ای نیز امکان خروج از انسداد زبان رسمی برای گفتگو با توده ها و عامه را فراهم کرد هرچند قشر با سواد در آن دوره بسیار محدود بود.
سبک روان و روزمره دهخدا، چنان بود که حتا به صورت شفاهی هم می توانست به صورت بین الاذهانی در میان مردم جریان پیدا کند و بر آنها تاثیر بگذارد یعنی به سنت شفاهی بپیوندد . سبک شناسی دهخدا، از آن جهت در این دوره، اهمیت دارد که می کوشید با این زبان روزه مره، مفاهیم و نشانه های سیاست مسلط را به باد انتقاد بگیرد و با طرح انتقاد از وضع موجود، نظام معنایی عصر خود را که در در زیرسیطره قدرت رسمی شاه تثبیت یافته بود به چالش بکشد یعنی در واقع توده ها و عامه مردم را به زبان درآورد و نسبت به شرایط هستی شناختی شان آگاه گرداند. البته طبیعی بود که نشانه ها و نمادهای جدیدی که به عرصه سنت ما در عصر قاجار وارد شده بود غریب می نمود و سخت بود که عامه مردم با این واژگان نو خو بگیرند با این حال دهخدا با سبک روزمره کوشید، از طریق لحن انتقاد، زمینه حضور برای جذب نشانه های جدید را فراهم کند. دیگر آن که بلاغت و شیوه بیان او در قالب طنز نوعی انحراف برای جلوگیری از سانسور و فشار اختناق بود. بیان تلویحی و طنزآمیز او سرشار از تلمیحات و اصطلاحات روزمره به او امکان می داد که در حین گفتگو با مردم ، به طور تلویحی و ضمنی، سیاست را هم مورد نقد قرار دهد.
این روزنامه که توسط جهانگیر خان صوراسرافیل و با کمک مالی میرزا قاسم خان تبریزی تاسیس شد نخستین شماره آن ۱۷ ربیع الاخر۱۳۲۵ منتشر گردید که در ادامه و هربار با واکنش گفتمان مسلط روبرومی شد به طوری که در نهایت پس از واقعه به توپ بستن مجلس ، با برخورد خشن و سبعانه محمدعلی شاه و خشونت کلامی و سپس اعدام موسس آن پایان پذیرفت.
با شرحی که گذشت و زمینه ای که گشودیم برای نمونه متنی از این روزنامه را انتخاب می کنیم تا بتوان در ساختار معنایی آن به یک تحول فرهنگی پی برد: « حمد خدای را که ما ایرانیان ذلت و رقیت خود را احساس کرده و فهمیدیم که باید پیش از این بنده عمر و زید و مملوک این و آن نباشیم و دانستیم که تا قیامت بارکش خویش و بیگانه نباید بود. لهذا با یک جنبش مردانه و در چهاردهم جمادی الاآخر سال ۱۳۲۴ هجری قمری مملکت خویش را مشروطه و دارای مجلس شورای ملی (پارلمان) نموده و بهمت غیورانه برادران محترم اذربایجانی ما در بیست و هفتم ذی حجه ۱۳۲۴ دولت علیه رسما در عداد دول مشروطه و صاحب (کنستی توسیون)قرار گرفت . دوره خوف و وحشت بآخر رسید و زمان سعادت و ترقی گردید. عصر نکبت و قدرت منتهی شد و تجدید تاریخ و اول عمر ایران گشت. زبان و قلم در مصالح امور ملک و ملت آزاد شد و جرائد و مطبوعات برای انتشار نیک و بد مملکت حریت یافت. روزنامه های عدیده مثل ستارگان درخشان با مسلک های تازه افق وطن را روشن کرد و سران معظم بنای نوشتن و گفتن را گذاشتند.»(روزنامه صوراسرافیل، مجموعه متون و اسناد تاریخی ، کتاب پنجم «قاجاریه»، تهران: نشر تاریخ ایران،۱۳۶۱ )
سبک نوشتاری و لحن کلام بالا در کلیت آن می تواند نشانگر ورود تدریجی به یک دوره تاریخی باشد جایی که نویسنده می گوید:« عصر نکبت و قدرت منتهی شد و تجدید تاریخ و اول عمر ایران گشت» . با ورد به این دوره که هر چند سرشار از رعب و نابهنگامی است می توان در پرتو «روزنامه های درخشان» افق وطن را روشن کرد. در واقع این افق با رویکرد فرهنگی، نشان دهنده شروع یک دوره جدید است که در آن بتدریج زبان خلق گشوده می شود و اصطلاحا از بندها و رقیت ، آزاد می گردد. سبک متن به گونه ایست که گویی تاریخ ایران را به بعد و قبل از مشروطه تقسیم می کند که دوره ماقبل آن تاریک ، نکبت بار و درگیر خلق و خوی استبدادی بوده است اما اکنون به لطف مشروطه خواهان آزادی خواه، افق تازه ای گشوده شده است.
آنچه در واقع بیش از همه در مورد این متن اهمیت دارد اولا سبک بیان آن است که به صراحت، نوید دوره ای تازه را می دهد و قدرت را به طور گزنده به باد انتقاد می گیرد و علیه آن می شورد. نکته دیگر، نشانه ها یا نمادهای تجدد را به سپهر فرهنگی عصر قاجار فرا می خواند و آنها را سلسله جنبان عصری تازه می داند که بر ساختار فرهنگی قاجار و مناسبات قدرت تاثیری بنیادین خواهد نهاد. دو نشانه فرهنگی جدید که به نظام سنتی ایران وارد شده اند پارلمان و کنستی توسیون هستند که به کانون های معنا در برابر استبداد بدل خواهند شد. گویی این دو به او و سایر هم مسلک های روزنامه نگاری امید خواهد بخشید. این گونه نوشتارها که لاجرم صبغه فرهنگی داشته و فضای متلاطم، آرمانی و پردغدغه دوره را منعکس می کنند در حقیقت علاوه بر این که یک جسارت فرهنگی محسوب می شود ، شکل گیری یک زبان جسورانه و نو را اعلام می کند که خود را از حاشیه ای که تا کنون سرکوب شده به بیرون می آورد. یعنی زبان مردم در برابر سلطنت که تاکنون در کام حبس بوده اکنون به حرکت در می آید اما این زبان نه از پایین بلکه از بالا توانسته است حضور خود را اعلام کند. فضای اختناق و شرایط مسلط حاکم اجازه نمی داد که در سحرگاه مشروطه کسی از اقشار و طبقات پایین و خارج از اقتدار مرکزی برای گشودن روزنامه و جرائد اقدام کند. بی دلیل نیست که اگر میرزا قاسم خان تبریزی حامی مالی جریده صور اسرافیل در دربار مظفرالدین شاه قاجار نفوذ و وابستگی نداشت این جریده نمی توانست زبان از بند بگشاید وبنای انتقاد بگذارد.