سرنوشت قصری که در گذر تاریخ زندان و بعد موزه شد

فتحعلی شاه قاجار در دومین سال سلطنتش در سال ١٢١٣ ه.ق، دستور داد تا در خارج از تهران آن زمان، قصری ساخته شود. این بنای وسیع که در راه قدیم تهران به شمیران قرار داشت، در بالای تپه‌ای واقع بود، و چهار برج مراقبت در چهارسوی آن قرار داشت. در ضمن این بنا فاقد پنجره‌های بیرونی بود و از این جهت بیشتر از آن که به یک کاخ پادشاهی شبیه باشد، به یک قلعه نظامی شباهت داشت. باغ‌های بسیار بزرگی در اطراف این بنا واقع بود، که بوسیله استخرها و نهرهای زلال و پُرآبی از یکدیگر مجزا می‌شدند؛ و روی قطعه زمین‌های مطبقی احداث شده بودند. ورودی قصر دارای بالا خانه‌ای بود که چشم انداز زیبایی از صحرا، شمیران، تهران، خرابه‌های ری و دوشان تپه داشت و اطراف و بناها از آن بالا به خوبی دیده می‌شدند ۱.
برخی از دیوارها نیز با مناظر شکار و مجالس بزم نقاشی شده بود، درهای منبت کاری زیبای قصر در نظر اول جلب توجه می کرد. در وسط باغ، حوضخانه قصر به صورت بنائی مجزا خودنمائی می کرد ، بر حاشیه حوض و جوی ها جای شمع وجود داشت تا در جشن ها از آن استفاده کنند. ۲
گفته می‌شود که علاقه فتحعلی شاه به شکار و نزدیکی این قصر به شکارگاه‌های آن روز سبب اقامت او در این قصر می‌شده است ۳ .
اوژن فلاندن، قصر قاجار را چنین توصیف کرده است: « فتحعلی شاه قصری جهت تابستانش برپا کرده است که نامش قصر قاجار است. سطح این قصر، بزرگ و قابل توصیف است. باغاتی برای آمفی تئاتر و چندین مهتابی دارد که با پلکان‌هایی متعدد، قصر را از پارک جدا می‌سازد. منازل قصر قاجار آینه و نقاشی‌های بسیار دارد.» ۴
ناصر نجمی در کتاب دارالخلافه تهران ،تزئین داخلی اتاق‌ها را نظیر اغلب ساختمان‌های مجلل ایرانی دانسته و نوشته‌است که این تزئینات عبارت بودند از: آینه کاری، گچکاری، اکلیل کاری، نقاشی‌های عجیب و ساده و بی پیرایه‌ای از صحنه‌های حماسی ایران که با تصاویری از زندگی چنگیزخان و تیمورلنگ به هم آمیخته بود. پیر آمدی ژوبر فرستاده ناپلئون به دربار فتحعلی شاه به سال ۱۲۲۱ قمری نیز از این نقاشی‌ها در کتاب مسافرت به ایران و ارمنستان، چنین یاد کرده‌است. قصر قاجار بر فراز تپه‌ای واقع و بنایی است بسیار زیبا که با آجر ساخته شده و باغ بسیار بزرگی بر آن احاطه دارد. نهر آبی نیز از وسط باغ جاری است که پس از تشگیل حوض‌ها و فواره‌ها، در جایگاه زیردست گم می‌شود. عمارت قصر در نهایت جلال و شکوه تزئین شده و نقاشی‌هایی در کمال ظرافت و دقت در آن انجام شده‌است که زینت افزای آن است. اعلیحضرت سه ماه اول سال ایرانی که با مارس و آوریل و مه سال ۱۸۰۶ مسیحی مطابقت داشت، در این قصر گذرانیدند.گاسپار دروویل، افسر فرانسوی که در اواسط سلطنت فتحعلی شاه در تهران به سر می‌برد در خاطراتش می‌نویسد:پادشاه مقداری از اوقات خود را در فصل خوش هوا در خانه تفریحی که در یک فرسنگ و نیمی تهران ساخته می‌گذراند. ...این خانه و باغهای پلکانی وسیع و درختان زیادشان، بسیار فرحبخش اند... پادشاه به سبب دلبستگی فراوانش به تهران، این قصر را تخت قاجار نامیده.همچنین بنجامین سفیر آمریکا در ایران درباره این قصر می‌نویسد:قصر دیگر که در شمال تهران واقع است قصر قاجار نامیده می‌شود که از نقاط خوش منظره و بسیار زیبای تهران به شمار می‌رود. شاه کنونی ایران که مانند اسلاف خود علاقه زیادی به شکار دارد همیشه قبل از شکار به این قصر می‌رود و پس از استراحت کوتاهی عازم شکار می‌شود . ۵
کننت دوسرسی سفیر دولت فرانسه، که در سالهای ۱۲۵۵-۵۶ ق به دربار محمد شاه آمده، کاخ را متروک و رو به ویرانی وصف می کند. او همچنین اشاره میکند که از سکوی بزرگی که در برابر کاخ قرار داشته، شهر تهران و حتی ویرانه های شهر قدیمی ری را می شد دید ۶. ولی گویا در زمان ناصرالدین شاه دوباره این قصر صفایی یافته و محلی بوده برای عیش و عشرت شاهانه.
چنانچه ناصرالدین شاه در بخشی از خاطرات روز سه شنبه یازدهم شوال خود، بعد از شرح چگونگی رفتن به دوشان تپه و شکار در آنجا، چنین می نویسد:
...بعد ما رفتیم سر نهر آفتابگردان زدند، نماز کردم، چای خوردم، رحمت‌الله‌خان شکار را آورد، میش شاخ‌داری بود، بزرگ، یک بچه هم داشت. بعد رفتیم قصر قاجار، نیم ساعت به غروب مانده وارد قصر شدیم، قدری هم عکس انداختیم.[در] قصر قاجار، جمیع زنها و غیره آمده‌اند. بجز والدة یمین‌الدوله که در نظامیه پیش یمین‌الدوله است، باقی همه هستند، نواب هم روز ۱۳ آمد، یک شب مانده رفت شهر. غلام بچه‌ها بجز شوهری همه هستند. خواجه‌ها بجز آقا یوسف همه هستند. والده تومان ‌آغا چون ناخوش بوده شهر است. تومان‌ آغا هم شهر است. ۷
و باز هم ناصرالدین شاه در بخشی دیگر از خاطرات خود در روز یکشنبه[۴ ذیقعده ۱۲۸۱] وسپس روز بعد، دوشنبه ۵ ذیقعده، بعد از تعریف از هوا ی سیزده نوروز و شرح شکار آهو و غیره چنین نقل می کند که :
...آمدیم آفتابگردان سر قنات، حاجی حیدر ریش را زد، یک آهو را برای سپهسالار فرستادم، تیمور میرزا برد. چای خورده نماز کردیم. آمدیم منزل، الحمدلـله بسیار خوش گذشت. شوهری از شهر آمده بود سر قنات، با ادیب الملک، انشاءالـله فردا از اینجا می‌رویم برای توقف چند شبه قصر قاجار.
از حرمخانه کسانی که هستند: انیس الدوله، گلین خانم، تاج‌الدوله، شکوه السلطنه، هما خانم، شمس الدوله، والدة تومان آغا، معصومه. و سپس در خاطرات روز بعد:
از قصر دوشان تپه رفتیم قصر قاجار، یک هفته آنجا ماندیم، سایر زنها که در شهر مانده بودند فرستادیم آمدند قصر، بجز والده نایب‌السلطنه، سلطان خانم بزرگ، نواب خانم، خانم الملوک. اینها شهر ماندند.
در قصر [یک] هفته ماندیم، فصل شکوفه بود، الحمدلـله مزاجاً و حالتاً بسیار خوب بودم. اغلب سوار میشدم. یک روز رفتم شکار قوچ دوشان تپه. به هفت عدد قوچ سه دفعه گلوله انداختم نخورد. قصر هم قرق میشد و زنها اسب می‌دواندند، روز اول معصومه از اسب زمین خورد. روز دیگر آدم شکوه‌السلطنه پر زور زمین خورد، بطوری که بردند شهر. خوانندگی هم شد. در قصر حاجی حکیم [و] آقاجان سنتوری رذالت زیاد کردند با کریم شیره. ۸
در جریان سفر دوم ناصرالدین شاه به فرنگستان (۱۲۹۵ ) وجیه الله میرزا که گویی درآن زمان آبادانی قصرها و باغات شاهی و قنوات بر عهده وی بوده. از طریق آجودان مخصوص گزارشی تلگرافی راجع به وضعیت این باغها برای شاه نوشتهو این در زمانیست که ناصرالدین شاه از کشور هنوز خارج نشده و در حوالی مرز کشور بوده است، بخشهایی از آن به شرح ذیل است:
این بنده خوب و کارها همه منظم است. روزنامه باغات و قنوات و عمارات از قراری است که عرض می‌شود.
سه روز متوالی بود که هر روز صبح بسیار زود به باغات می‌رفتم و شب مراجعت می‌کردم. بحمد الله کارهای آنجا را موافق خاطر خطیر همایونی روحنا فداه درست کردم.
از خیابان دروازه دولت الی اقدسیه و نیاوران جمیع را دادم بیل زدند. لویر ۹ کردند ... بحمد الله در کمال طراوت و خوبی است.
باغ مبارکه عشرت‌آباد مثل بهشت برین است. سه روز بود که مجرای آب قنات خرابی به هم رسانیده بود. در این سه روز، شب و روز آدم گذاشتم مجری را درست کرده‌اند و دیروز غروبی که از باغات مراجعت می‌کردم، خودم ایستادم و آبها را به فواره‌های حوض انداختم. الان دو سنگ و نیم آب از فواره حوضها جاری است.
باغ مبارکه قصر قاجار خیلی خوب و باصفا است. مجرای حوض وسط باغ را مشغول ساختن هستم و همه روزه به حاجی ابو الحسن تأکید می‌شود. ان شاء الله به زودی تمام خواهد شد و آدم و عمله گذارده مشغول قطعات آنها هستند. ان شاء الله چند روز دیگر تمام خواهد شد.
باغ مبارکه سلطنت‌آباد نمی‌توانم عرض کنم چقدر باصفاست از جمیع نهرها آب جاری و باغ هم در نهایت طراوت و خرمی است. آب قنات خود سلطنت‌آباد دو سنگ و نیم است. آب قنات اصفهانک را هم دو سنگ و نیم است، مشغول تعمیرات و بنّایی هستند.
باغ مبارکه نیاوران، باغچه‌اش باصفا و عمارتش نزدیک به اتمام است، قدری ناتمامی درهای بالاخانه تا چند روز دیگر تمام خواهد شد. آب قنات نزدیک یک سنگ است.
باغ مبارکه اقدسیه هنوز دست به بنّایی نزده....
باغ مبارکه ایلخانی بسیار خوب و باصفاست.
باغ مبارکه لاله‌زار خیلی‌خیلی قطعاتش خرابی و علف گرفته بود. قرارداد بیل بزنند و مشغول بیل‌زنی هستند آب قنات هم یک سنگ متجاوز است.
باغ مبارکه نگارستان خیلی بی‌عیب است. آب قنات هم یک سنگ و نیم می‌شود. از باغ زیادتر است... ۱۰
و بالاخره مهمانی انیس الدوله اهل حرم را در قصر قاجار در جریان سفردوم فرنگستان شاه هنگامی که هنوز از کشور خارج نشده بود ودر آذربایجان بوده که از ارس طی طریقت نماید.برمبنی تلگرافی به شرح ذیل:
متن تلگراف انیس الدوله:
به خاک پای مبارک،از سلامتی مزاج مبارک اقدس همایون روحنا فداه شکر خدا را کردم، بسیار خوشنودم فرمودند از احوال کمینه خواسته بودید، از مرحمت اقدس همایون در زیر سایه مبارک زنده هستم، نیم‌جانی برای دعاگویی وجود مبارک باقی است. شنبه گذشته مهمان منیر السلطنه بودیم با همه اهل حرمخانه رفتیم حضرت عبد العظیم، شاه را دعا کردیم. [در] باغ مهد علیا، ناهار و عصرانه صرف شد، اهل حرمخانه احوالشان خوب است. نهایت صحت را دارند، خاطر مبارک آسوده باشد. روز شنبه آینده همه حرمخانه در قصر قاجار مهمان کمینه هستند. جمعه هوای خوشی بود، مهمانی را پس انداختیم. ۱۱
همین طور ودر همین سفر گزارشی تلگرافی تحت عنوان" روزنامه بنایی بیوتات نظام به توسط نواب وجیه الله میرزا که مشغول هستند " ارسال می شود که بخشهایی از آن به شرح ذیل است:
روزنامه مختصر بنایی که امروز آدم فرستاده سرکشی به اغلب آنها کرد، روزنامه آورده‌اند و بعضی را هم اطلاع خارجی هست، از قراری است که تلگراف می‌شود، مباشرین را آسوده نمی‌گذارم که غفلت کنند. مراتب را به عرض حضور مبارک برسانید.
وزیر علوم به تاریخ ۲۰ شهر ربیع الثانی سنه ۱۲۹۵
روزنامه بنایی بیوتات نظام به توسط نواب وجیه الله میرزا که مشغول هستند
در قورخانه جدید مشغول کاشیکاری روی کار و سردر و حجاری حوض و آجرکاری انبار هستند و عملجات زیاد است.
در قراولخانه جلو خانه جناب ناصر الملک تازه مشغول پی‌برداری شده‌اند.
قراولخانه مشهور به تکیه ملاقدیر از شفت‌کاری بیرون آمده مشغول تراش چینی هستند و دو سه روز دیگر تمام می‌شود. قراولخانه دروازه ناصریه و قراولخانه دروازه قدیمی شمیران از بنائی و حجاری و تراش چینی مدتی است که تمام شده.
دروازه ناصریه مشغول خرابی و پی‌برداری هستند.
در انبار جدید توپخانه و انبار تفنگ و فشنگ از امروز مشغول بنایی شده‌اند.
عمارت مبارک دوشان‌تپه را مدتی است مشغول تعمیرات و نوسازی هستند.
در میدان ارک مشغول سنگ و فرش و تعمیر جدول ...
در حمام خاص مشغول تعمیرات هستند.
در اندرون سروستان مشغول تعمیر نارنجستان و غیره می‌باشند، ستون عمارت بادگیر در دست است.
در اندرونها هر تعمیری لازم باشد عملجات برده و می‌برند.
عکاسخانه قدیم مشغول بنایی هستند.
در قصر قاجار مشغول ساختن راه آب جدید هستند.
سردر سپهسالاری هرچه تعمیر داشت تمام شده خیابان سر تکیه مشغول بنایی و تعمیر هستند.
در دولت‌آباد مشغول تعمیرات شده‌اند.
سایر باغات هم بعد از این هر تعمیری بخواهند می‌نمایند.
در مریضخانه هم مشغول کارهای لازم که برآورد شده هستند ... ۱۲
و بالا خره تصویری ارائه داده خواهد شد از ایامی که ناصرالدین شاه در قصر قاجار مشغول خوشگذرانی بوده و البته از ترسیم نقاشی هم غافل نبوده است
تصویر یک صحنۀ جنگی- این صحنه در کوهستان با ارابه و توپ و سرباز است و شخصی که احتمالا افسری ارشد و فاتح است از همه بزرگتر ترسیم شده است. در سمت راست و چپ این صحنه چند سرباز بطور منظم ایستاده اند ،سرباز های سمت چپ کوچکتر ترسیم شده اند ، در پایین تصویر یک نفر که بخشی از یک پایش جداشده نقش زمین شده است و ...
دستخط ناصرالدین شاه در حاشیه نقاشی: شب پنجشنبه دویم شهر ذیقعده الحرام کشیده شد در قصر قجر ، ابوالملوک[کیومرث میرزا] هم بود.
محل نگهداری :کاخ موزه گلستان ،کتابخانه نسخه های خطی ، دفتر ۱۶۷۱
با این هم نقل شده است که این قصر از اواخر دوره ناصرالدین شاه کارائی اصلی خود را از دست داد. قصر قاجار با کم توجهی روبه‌رو شد و اردوی سالانه فوج قزاق در محل قصر برپا شد و در دوره مظفرالدین شاه باغ قصر قاجار و باغشاه به‌ دست اداره ژاندارمری افتاد. این قصر در سال ۱۲۸۴هجری شمسی بر اثر بارش شدید باران و وقوع سیل تخریب شد. با کودتای ۱۲۹۹ هـ. . ق و روی کار آمدن رضا میرپنج، سقف ساختمان نظمیه با توپ ویران شد و زندانیانی که در ساختمان بلدیه محصور بودند، همگی آزاد شدند و عملا زندان از بین رفت اما با در دست گرفتن حکومت توسط رضاخان و ایجاد رعب و وحشت در ایران، محل قبلی تکافوی خیل عظیم زندانیان را نمی‌کرد. لذا سرتیپ درگاهی، رئیس نظمیه تقاضای یک محل وسیع برای ایجاد زندان تهران را نمود. پس از شرکت نمایندگان اداره نظمیه در کنگره بین الملی مجرمان و زندان ها در شهر لندن ، نیکلا مارکوف روسی (معمار و دوست رضاخان) مامور بررسی و انتخاب مکان مناسب برای احداث نخستین زندان به شیوه متمرکز شد.
او قصر وسیع قاجار را برای ساخت زندان انتخاب کرد و بین ارتش، مخابرات و زندان تقسیم گردید . با انتخاب این مکان، بودجه لازم به سرعت تامین شد و سرانجام زندان قصر با ۱۹۲ اتاق برای محبوسان که ۹۶ اتاق آن جمعی و مابقی انفرادی بودند و علاوه بر آن قسمت مریض خانه با شش اتاق شش نفری و شش اتاق یک نفری برای زندانیان مریض ساخته شد و زندان قصر در کل با گنجایش ۸۰۰ نفر محبوس در روز ۱۱آذر ۱۳۰۸ افتتاح گردید. قوام‌السلطنه، صارم‌الدوله، صولت‌الدوله، عبدالحسین تیمورتاش، بزرگ علوی و علیمردان خان بختیاری از زندانیان معروف این زندان هستند.فرخی یزدی، شاعر سیاسی و پرآوازه ایرانی که خود از مقتولین دوران رضا شاه به شمار می‌رود، غزلی گفته با مطلع «ای دژ سنگدل قصر قجر قاجار» که مفقود شده‌ است. همچنین بزرگ علوی نیز در آثار خود به این زندان و خاطرات خودش از آن اشاره نموده‌ است . ساختمان زندان سیاسی در دوره پهلوی دوم به بهره‌برداری رسید و به‌تدریج تا سال ۱۳۵۷ میزبان زندانیان سیاسی و روحانیون مشهور از جمله بخارایی، نواب صفوی، صفار هرندی، خلیل طهماسبی، آیت الله طالقانی، مرتضی مطهری، اکبر هاشمی رفسنجانی و و مشاهیر بسیار دیگری از جمله، عزت الله انتظامی و احمد شاملو بود. ۱۳
پس از انقلاب اسلامی ایران این زندان محل حبس زندانیان غیر سیاسی بود. در سال ۱۳۸۳ این زندان تعطیل و شهرداری شروع به تخریب بخش هایی از زندان نمود که با پیگیری کانون زندانیان سیاسی قبل از انقلاب با ثبت زندان به عنوان آثار ملی در سازمان میراث فرهنگی از تخریب آن جلوگیری و متعاقبا بوسیله شهرداری به باغ موزه تبدیل گردید.سرانجام این باغ موزه در تاریخ ۱۴ آبان ماه ۱۳۹۱ با حضور شهردار تهران و جمعی از هنرمندان برای بازدید عموم رسماً افتتاح گردید . ۱۴

منابع:
۱. http://wisgoon.com/pin/۱۳۳۴۶۲۹۶/
۲. . http://virtualtour.tehran.ir/DnnArticle/viwe/tabid/۷۱/ArticleId/۶۲/.aspx
۳. رک. حرمسرای هزار نفره‌ی «فتحعلی شاه» قاجار
۴. همان
۵. از قصر قاجار تا زندان قصر و باغ موزه قصر-با ما همراه باشید http://arad۶۰.blogsky.com/۱۳۹۴/۰۴/۰۳/post-۹/
۶. http://virtualtour.tehran.ir/DnnArticle/viwe/tabid/۷۱/ArticleId/۶۲/.aspx
۷. . فاطمه قاضیها، گزارش شکارهای ناصرالدین شاه قاجار، (۱۲۷۹ -۱۲۸۱هجری قمری )تهران:سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران،۱۳۹۰،ص۱۵۱
۸. - همان ،صص۳۴۵-ئ .۳۴۶
۹. ویر: پیش‌آمدگی زمین در کناره گودال، پشته، تپه.
۱۰. روزنامه خاطرات ناصرالدین‌شاه در سفر دوم فرنگستان، به کوشش فاطمه قاضیها، (تهران سازمان اسناد ملی ایران ۱۳۷۷) صص ۳۳۲-۳۳۵
۱۱. همان ص: ۳۷۱
۱۲. همان، صص۳۵۵-۳۵۸
۱۳. http://arad۶۰.blogsky.com/۱۳۹۴/۰۴/۰۳/post-۹
۱۴. http://hamshahrionline.ir/details/۱۸۹۶۴۲