زبان مردم آذربایجان و ارمنیه به نقل از سفرنامه ابن حوقل

زبان مردم فارس

مردم فارس اغلب لاغر اندام و کم مو و گندم گون‌اند ولی مردم سردسیرات تنومندتر و پرموتر و سفیدتر می‌باشند. و آنان را سه زبان است:
زبان فارسی که بدان سخن می‌گویند و همه مردم فارس آن را می‌فهمند مگر الفاظی که مختلف است و قابل فهم عموم نیست.
اما زبانی که کتابهای عجم و شرح وقایع و مکاتبات زردشتیان بدان نوشته می‌شود پهلوی است که ایرانیان برای فهمیدن آن احتیاج به تفسیر دارند.
دیگر زبان عربی است که مکاتبات پادشاه و دیوانها و عامهٔ مردم بدان است. (ابن حوقل، ۱۳۶۶: ۵۶)

زبان مردم آذربایجان – حدود ۳۶۷ ه. ق.

زبان مردم آذربایجان و بیشتر مردم ارمینیه فارسی است، و عربی نیز میان ایشان رواج دارد و از بازرگانان و صاحبان املاک کمتر کسی است که به فارسی سخن گوید و عربی را نفهمد و بدین زبان فصیح تکلم نکند، و طوایفی از اطراف ارمینیه و مانند آن به زبانهای دیگری شبیه ارمنی سخن می‌گویند و همچنین است مردم دبیل و نشوی (نخجوان) و نواحی آنها؛ و زبان مردم برذعه ارانی است و کوه معروف به قبق (قفقاز) که در پیش از آن گفتگو کردیم از آن ایشان است و در پیرامون آن کافرانی به زبانهای گوناگون سخن می‌گویند و بیشتر آنان زبانی واحد (مشترک) دارند. (ابن حوقل، ۱۳۶۶: ۹۶)


دریای فارس

دریاچه های فارس به طور مکرر گفتیم که دریای فارس خلیجی از بحر محیط در حدّ چین و شهر وان است و این دریا از حدود بلاد سند و کرمان تا فارس امتداد دارد و از میان سایر ممالک به نام فارس نامیده شده است زیرا فارس از همه این کشورها آبادتر است و پادشاهان آنجا در روزگاران قدیم سلطهٔ بیشتر داشتند و هم‌اکنون به همه کرانه‌های دور و نزدیک این دریا مسلط‌‌‌اند و در همه بلاد دیگر کشتیهایی که در دریای فارس حرکت می‌کنند و از حدود مملکت خود خارج می‌شوند و با جلال و مصونیت برمی‌گردند همه متعلق به فارس هستند. (ابن حوقل، ۱۳۶۶: ۴۶)

مأخذ: ابن حوقل. ۱۳۶۶. سفرنامهٔ ابن حوقل. ترجمهٔ جعفر شعار. تهران: امیرکبیر.