معماری سنتی اصفهان

دکتر محمد حسین فروغی

شهر اصفهان در مرکز فلات ایران دارای شرایط خاص جغرافیایی در حاشیه ی کویر مرکزی ایران است. این شهر همچنین از سمت غرب و جنوب با کوه نشینان زاگرس ایران همسایه است. هزاران خانه ی مسکونی تاریخی موجود در شهر اصفهان از دوران قاجاریه باقی مانده اند. این ساختمانهاکمی از سطح کوچه پایین تر و در عین حال بدون نمای بیرونی است در حالی که وقتی از تنها روزنه ی بیرونی آن که در ورودی است به اندرون وارد شویم با فضای زیبای حیاط و نمای بیرونی بسیار زیبای اتاقهای مشرف به حیاط مواجه می شویم ودر درون اتاقها نیز از انواع هنرها بهره برده اند تا فضای فرح بخشی را فراهم کنند. این شرایط که در تضاد با معماری برونگرای حاضر است اغلب موجب حیرت و شگفتی جهان گردانی شده است که از این شهر زیبا دیدن می‌کنند. در این یادداشت گوشه ای از دلایل موثر در معماری درونگرای اصفهان را می کاویم
عوامل موثر در معماری خانه های مسکونی
عوامل مختلفی در شکل گیری معماری خانه های درونگرا در اصفهان شکل داشته است. این عوامل به دو دسته‌ی کلی محیطی و انسانی تقسیم می شوند.
الف- عوامل محیطی
ساکنان مناطق مرکزی ایران به مرور زمان دریافتند که برای مقابله با شرایط محیطی از نوع معماری سازگار با محیط و از مواد و مصالح همگن با آن استفاده کنند. وضع جغرافیایی خاص، اختلاف زیاد درجه حرارت در شب و روز، هوای گرم و خشک و وجود بادهای گرم یا همراه با گرد و غبار و شن(پیرنیا،۱۳۶۹: ۳۲) سبب شد تا آنها از مصالح مناسب مانند خشت و آجر و کاه گل در بناها استفاده کنند تا عایق مناسبی در برابر دما باشد. برای خنک تر بودن منزل، معمولا سطح حیاط از کوچه پایین تر بود. از سویی گرمای بیرون و نبودن امکان تفریح در بیرون این نیاز را ایجاب می کرد که آنها باغچه و حوض حیاط خانه ی خود را به عنوان مرکز تفریحی خانواده مورد استفاده قرار دهند. نوع مصالح ساختمانی تابعی از امکانات محیطی و امکانات اقتصادی خانواده بود.
ب- عوامل انسانی
عوامل انسانی همپای عوامل محیطی در معماری ایرانی موثر بوده است. عوامل انسانی موضوعات فراوانی را در بر می گیرد که عوامل سیاسی امنیتی و فرهنگی از مهمترین آنها هستند.
- امنیت در کلیات فلات ایران نقش بسیار پر اهمیتی در اخلاق و شخصیت جمعی مردم ایران داشته است. ایران بر سر چهار اره جهانی و اصفهان بر سر چهاراه ایرانی اهمیت اصفهان را در قلب ایران آشکار می کند. وجود مهاجمانی که از شرق به اصفهان یورش برده اند و غارتهای مکرر این شهر توسط اقوام کوه نشین ایران سبب شده است تا نوعی درونگرایی عمومی و اخلاق خاص در این شهر شکل گیرد که تا حدود فراوانی با شهرت این مردم به صفاتی مانند: «خسیس» و« اقتصادی» مرتبط است. وجود گداها و درویش هایی که در موقعیت های زمانی خاص، در کنار خانه ی اعیان فرصتی برای ارتزاق می یافتند هم به دلایل فوق اضافه می شود.
از آنجا که پژوهشگر، راهنمای آثار تاریخی اصفهان است؛ در عین حال به یافته ی دیگری هم دست یافته است که خالی از لطف نیست. خانه های شاهزادگان و حاکمان در شهر اصفهان از قاعده ی شمول درونگرایی مشتثنی بوده و ضریب امنیتی آنان امکان ایجاد نماهای بیرونی را تا حدودی به آنها می داد. از این رو کاخهایی در اصفهان با ایوانهای بیرونی مشاهده می شود. در حالی که سایر طبقات اجتماعی از بیم شناخته شدن و غارتی که ممکن بود توسط حکومتیان یا اقوام بیرونی صورت بگیرد معمولا می‌کوشیدند تا همه ی نماهای زیبا را در معرض دیدعام نگذارند زیرا هر از گاهی داروغگان قاجاری به بهانه های مختلف سرمایه آنها را تاراج می بردند.(سلطان زاده،۱۳۶۲: ۱۵۰) این موضوع به ویژه از دوره قاجار، زمینه ی گرایش بازرگانان به روحانیت و اتحاد انها را ایجاد نمود. چنان که در دوران فتحعلی شاه تاجری اصفهانی به نام سید محمد طباطبایی به منظور تامین زندگی مادی و معنوی خود وسیله ی انتقال سید محمدباقر شفتی از عراق به اصفهان را فراهم نمود تا در پناه او از تجاوز دولتیان مصون باشد.(طباطبایی، ۱۳۶۷: ۲۱۵) این روحانی با همین حمایت مادی توانست مسجد معروف به«سید» را در محله بیدآباد اصفهان تاسیس کند.از این رو فقدان امنیت مانعی بود تا افراد امکان نشان دادن تمایزات مالی و اقتصادی خود به دیگران نداشته باشند. همکاری روحانیت و بازار بعدها در حوادث بزرگی مانند نهضت تنباکو و انقلاب مشروطه و حتی انقلاب اسلامی ایران نمود بیشتری پیدا کرد.
- مسائل فرهنگی و اعتقادی در ساخت خانه های مردم در شهر اصفهان نقش مهمی ایفا می کرد. معتقدات مردم در حوزه ی دینی و موضوع حجاب، زنان زمینه ی انتقال آنها به اندرونی را فراهم نمود. ساخت فضاهای زیبا در مرکز خانه و وجود حیاط هایی که دید بیرونی نداشت امنیت اهل خانه را از این جهت فراهم می نمود.(رجبی،۱۳۵۵: ۱۱۱)
ورود ایران به دوران پهلوی و فراهم آمدن امنیت عمومی، در کنار تاثیرات اندیشه های بیرونی زمینه ی برونگرایی را در معماری ایجاد نمود و ساختمانهای مسکونی با شکوه و جلوه ی بیرونی ساخته شد. ساختمانها از سطح زمین بالاتر با پنجره های بیرونی و تغییرات عمده ای را پذیرفت.(کیانی، ۱۳۸۶: ۲۳۶)کوشش رضاشاه در دو حوزه ی امنیت و مبارزه با معتقدات دینی ، روزبه روز گرایش به برونگرایی را در ایران بیشتر کرد و معماری بینشی جای خود را به معماری دانشی داد.
منابع
۱- پیرنیا محمد کریم،(۱۳۶۹)، شیوه های معماری ایرانی، تهران، نشر هنر اسلامی.
۲- رجبی پرویز، (۱۳۵۵)،معماری ایران در عصر پهلوی، تهران، دانشگاه ملی.
۳- کیانی مصطفی، (۱۳۸۶)،معماری دوره پهلوی اول، تهران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
۴- محیط طباطبایی، (۱۳۶۷)،تطور حکومت در ایران بعد از اسلام، تهران، بعثت.