زنان و انقلاب مشروطه

زنان ایرانی در طی هزاره‌های تاریخ همواره محدودیت‌های بسیاری نسبت به مردان داشته‌اند و به ندرت این امکان برای آنان فراهم بود که در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و... مشارکت کنند. اما با وجود تمامی این مسائل که بانوان در ادوار مختلف تاریخ با آن مواجه بودند، در عصر مشروطه توانستند نقش فعال‌تری نسبت به ادوار گذشته در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و... داشته باشند. هدف آنان در این دوره رفع هرگونه تبعیض و احقاق حقوق خود در زمینه‌های مختلف بود.
نخستین نشانه‌های مخالفت زنان با نظام سنتی را می‌توان در جریان نهضت تنباکو مشاهده کرد. در آذر ۱۲۷۰ق با تحریم موفقیت‌آمیز فروش و استفاده از توتون و تنباکو اعتراض در مقیاس ملی به اوج خود رسید. حتی زنان شاه به رهبری انیس‌الدوله و نیز زنان غیر مسلمان این تحریم را رعایت کردند.۱ در شعبان ۱۲۷۷ق قحطی نان در پایتخت موجب آشوب گردید و شرایط بحرانی برای دربار به وجود آورد. بانوان نه تنها به عنوان سپر حفاظتی مردان، بلکه به دلیل مسئولیتی که در قبال خانواده داشتند و می‌بایست نان خانه را تامین می-کردند، به خیابان‌ها رفته و فریاد اعتراض سردادند. آنان در این جنبش اجتماعی جلودار همگان بودند و با حکومتیان و به ویژه محتکران درآویختند. تهران و شهرهایی چون مشهد و تبریز میدان‌گاه بانوانی بود که به انبارها یورش برده، و گرسنگان را بهر‌مند می‌کردند۲
زنان معترض ایرانی در انقلاب مشروطه به صورت خودجوش نقش موثری داشتند. چندان که اعتصاب‌ها را امکان‌پذیر ساخته و به مشروطه خواهان کمک و از آنها در برابر نیروهای شاه دفاع می‌کردند. به عنوان مثال در سال ۱۹۰۵م در جریان تحصن علما در حرم حضرت عبدالعظیم، زنان برای مصون نگه داشتن آنان از شر نیروهای مسلح دولتی، موانعی انسانی به وجود آوردند. همچنین در تابستان ۱۹۰۶م که ملی‌گرایان در باغ سفارت انگلیس به بست نشستند، چندین هزار نفر زن کوشیدند که به اعتصاب کنندگان بپیوندند. اگرچه این امر با مداخله مقامات انگلیسی به نتیجه نرسید.۳ اما خود نشان از فعالیت چشم‌گیر زنان می‌باشد. مورگان شوستر در اثر معروف خود موسوم به «اختناق ایران» که در سال ۱۹۱۲م انتشار یافت؛ برای نخستین بار گزارش مشروحی از انجمن‌های نیمه سری زنان ایرانی که در جریان انقلاب مشروطیت برپا گردیدند، در خارج از ایران انتشار داده است. وی تلاش‌ها و خدمات ارزشمند زنان ایرانی را در جهت تحقق انقلاب مشروطه می-ستاید و معتقد است که زنان محجوب ایرانی که تجربه سیاسی و اجتماعی چندانی نداشتند، یک شبه آموزگار، روزنامه نویس، موسس باشگاه‌های زنان و سخنگو در مباحث سیاسی شدند.۴ حضور زنان در انقلاب مشروطه سبب شکل‌گیری تدریجی فعالیت‌های اجتماعی هدفدار و سازماندهی شده، گردید.
پس از امضای فرمان مشروطیت در ۱۳۲۴/۱۲۸۵ق، زنان فعالیت خود را تشدید کردند و در زمینه‌های سیاسی و اقتصادی به ویژه تاسیس بانک ملی و تحریم منسوجات خارجی تلاش‌های فراوانی کردند.۵ با این وجود موضوع حقوق زنان یکی از مسائل حساس و جنجال‌برانگیز دوره اول مجلس شورای ملی بود. جناح سنتی از دگرگون شدن جایگاه اجتماعی زنان هراس داشت.۶ چنانکه مشروطه خواهان در لوایح خود بر این مطلب تاکید می‌کردند که اگر مشروطه در کشور برقرار شود، دختران و زنان به مدرسه می‌روند و درس می‌خوانند.۷ برخی از گروه‌های محافظه‌کار با جنبش اصلاحات تربیتی مخالفت می‌کردند و ضمن محکوم کردن موسسات فرهنگی، این بنیادهای نو را مغایر سنت‌های پیشین دانستند. این طرز تلقی، کسانی را برانگیخت تا به خیابان‌ها آیند و به معلمان و دانش‌آموزان حمله کنند و زنان را هرزه و فاسدالاخلاق خوانند.۸ این حملات باعث گردید بین زنان فعال و محافظه کاران اختلاف شدیدی بروز کند درحالی‌که در آغاز انقلاب زنان ایرانی طرفدار محافظه‌کاران بودند. اما اکنون که این گروه علیه آموزش زنان برخاسته و خصومت خود را با صراحت کامل ابراز کرده بودند، زنان نیز به تدریج از آنها دور شدند و برای اثبات صحت نظرات و رفتار خود دایر بر تامین آموزش برای خویش به آیاتی از قرآن استناد می‌کردند.۹ گروهی از نمایندگان مجلس معترض فعالیت سیاسی و اجتماعی زنان بودند. ایشان، این کار را موجب فساد می‌دانستند.۱۰ همچنین روزنامه عدالت چاپ تبریز به علت نوشتن مقاله‌ای راجع به زنان توسط انجمن ایالتی تبریز توقیف و نویسنده مقاله، میرزا حسین-خان، از شهر اخراج شد.۱۱ اما سیل عرایضی که زنان به مجلس داده‌اند، نشان دهنده فعالیت آنها جهت استحقاق حقوق خود می‌باشد.
در جریان استبداد صغیر به تعدادی از زنان برمی‌خوریم که دوشادوش مردان جهت برپایی مجلس و حفظ مشروطیت به نبرد مسلحانه اقدام می‌نمودند. در یکی از جنگ‌های آذربایجان در میان کشته‌ها، ۲۰ جسد متعلق به زنانی که با لباس مردانه جنگیده بودند، پیدا شد. همچنین در بحران ۱۲۹۰ق، تعداد ۳۰۰ زن که بعضی نیز مسلح بودند به مجلس آمدند و به نمایندگان توصیه کردند در برابر روسیه پایداری کنند. لذا همه شواهد حاکی از فعالیت پرشور و پویایی زنان - احتمالا از همه طبقات جامعه شهری، ولی عمدتا از بازار و طبقه‌های متوسط و بالا – است.۱۲ این متن ارائه‌دهنده کلیاتی در باب آغاز فعالیت‌های زنان – به مناسبت بازگشایی پرونده ی مشروطه- در تاریخ معاصر است. در مباحث آتی به صورت تخصصی‌تر، مسائل حوزه تاریخ زنان مورد بررسی قرار خواهند گرفت.
پی نوشت‌ها:
۱- ایران در دوره قاجار و برآمدن رضاخان؛ نیکی. آر. کدی؛ مترجم مهدی حقیقت‌خواه؛ تهران؛ ققنوس؛ چ ۳؛ ۱۳۸۱؛ ص۸۶
۲- قبله عالم؛ عباس امانت؛ مترجم حسن کامشاد؛ تهران؛ کارنامه؛ چ ۳؛ ۱۳۵۸؛ ص۴۴۹
۳- انجمن‌های سری زنان در نهضت مشروطه؛ ژانت آفاری؛ مترجم جواد یوسفیان؛ تهران؛ بانو؛ ۱۳۷۷؛ ص۱۰
۴- انقلاب مشروطه ایران؛ ژانت آفاری؛ مترجم رضا رضایی؛ تهران؛ بیستون؛ ۱۳۷۹؛ ص۲۳۲
۵- ژانت آفاری، همان؛ ص۱۱
۶-صوراسرافیل نامه آزادی؛ سهراب یزدانی؛ تهران؛ نی؛ ۱۳۸۶؛ ص۲۵۲
۷-لوایح آقا شیخ فضل‌الله نوری؛ هما رضوانی؛ تهران؛ نشر تاریخ ایران؛ ص ۲۹
۸- انجمن‌های سری زنان در نهضت مشروطه؛ همان؛ ص۳۱
۹- همان؛ ص۳
۱۰- مذاکرات روز پنجشنبه؛ ۹ صفر؛ مجلس؛ سال دوم؛ شماره ۷۲؛ (شنبه یازده صفر ۱۳۲۶)؛ صص۳-۲
۱۱- از صبا تا نیما؛ یحیی آرین‌پور؛ کتاب‌های جیبی با همکاری انتشارات فرانکلین؛ ۱۳۵۰؛ ج ۲؛ ص ۲۳
۱۲- مقاومت شکننده، تاریخ تحولات اجتماعی ایران؛ جان فوران؛ مترجم احمد تدین؛ تهران؛ رسا؛ چ ۹؛ ۱۳۸۸؛ ص۲۷۶