گزارش همایش «مشروطیت در اصفهان به روایت اسناد»

تهیه گزارش: سید رسول ابطحی، دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه اصفهان
همایش «مشروطیت در اصفهان به روایت اسناد» در حدود ساعت ۹ صبح چهارشنبه مورخ ۱۳۹۶/۲/۶ در سالن صائب دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان با تلاوتی چند از آیات قرآن کریم و پخش سرود جمهوری اسلامی ایران شروع گردید.
در ابتدا آقای دکتر شهرام یوسفی فر، معاونت اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ی ملی، با بیان اینکه این همایش توسط مجمع مهتاب (مجمع هماهنگی مراکز تاریخ پژوهی و بانک های اسنادی ایران) شامل ۱۸ مرکز تاریخ پژوهی با همکاری گروه تاریخ دانشگاه اصفهان برگزار گردیده است، به اهمیت منابع آرشیوی از جمله اسناد به عنوان یکی از منابع اصلی تاریخ نگاری تأکید کردند. به گفته ی ایشان علی رغم اینکه کشور ما از لحاظ داشتن اسناد اعم از دولتی و نیمه دولتی و به ویژه خصوصی بسیار غنی است اما به علل گوناگون، ارتباطی بین این اسناد با پژوهش گران وجود ندارد، درنتیجه پژوهش های ما دچار نقص های جدی هستند. وی در ادامه به بیان پاره ای از این علل پرداختند:
۱- بین اسناد خصوصی و آرشیوها ارتباط منظمی وجود ندارد. ۲- آرشیوها به تحولات دانش تاریخی بی تفاوت هستند. ۳- مراکز اسنادی که باید سهولت دسترسی به اسناد را برای پژوهش گران فراهم نمایند، خود به امر پژوهش گری می پردازند و همین مسأله باعث پنهان کردن اسناد توسط مراکز اسنادی شده است. به علاوه ی اینکه محققین ما به اسناد خارجی هم دسترسی ندارند.
ایشان در پایان هدف از برگزاری چنین همایش هایی را تشخیص موضوعات مغفول در تاریخ مشروطه ی اصفهان و بررسی آنها با استفاده از اسناد بیان نمودند که با مطالبات پژوهش گران از مراکز اسنادی باعث می شود تا آنها این نیازها را از طریق جمع آوری اسناد پراکنده و مجموعه های رصد نشده پی گیری نمایند و منابع آرشیوی خویش را مجموعه سازی کنند.
در ادامه ی همایش آقای دکتر مرتضی دهقان نژاد، رئیس دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، بر اهمیت اسناد در امر پژوهش گری و محدودیت دسترسی به اسناد صحیت کردند و ابراز امیدواری نمودند که با تلاش های مسئولان حاضر در این همایش این مشکل برطرف گردد.
سپس آقای دکتر علی ططری، دبیر علمی همایش و مدیر مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ضمن ابراز تشکر از برگزار کنندگان و دست اندرکاران همایش، ابراز داشتند که این همایش ها به تصمیم گروه مهتاب به مناسبت یکصدودهمین سالگرد مشروطه در ۴ مرکز اصفهان، آذربایجان، گیلان و تهران که بیشترین تأثیر را در انقلاب مشروطه داشته اند، برگزار می شود که در اصفهان اولین همایش در حال برگزاری است. به گفته ی ایشان این همایش ۱۰ مقاله ی برگزیده داشت که ۷ تای آن ارائه می گردد و مجموعه ی این مقالات با مقالات آذربایجان در آینده منتشر می گردد. دکتر ططری برگزاری این همایش ها را با این هدف دانستند که بحث مشروطه از پایتخت خارج گردد و سهولت دسترسی به اسناد برای پژوهش گران هر مرکز فراهم گردد و فرصت های جدید پژوهشی برای دانشجویان تاریخ به وجود بیاید. ایشان در ادامه بر اهمیت نقش اصفهان در انقلاب مشروطه تأکید کردند و پنج عامل را برای انتخاب اصفهان به عنوان اولین مرکز برای برگزاری این همایش برشمردند:
۱- تنوع رخدادها در طول انقلاب مشروطه در اصفهان.
۲- حضور نمایندگی های بیگانه در اصفهان و لزوم تهیه ی فهرست و اطلاعات از اسناد آنها.
۳- وجود بیشترین مجموعه داران اسناد خصوصی در این شهر.
۴- تشویق مجموعه داران خصوصی و خانواده هایی که حتی در بعضی موارد اسناد خاندانی خود را تا ۶۰۰ سال حفظ نموده اند برای شرکت در این همایش.
۵- وجود مراکز متنوع نگهداری اسناد در اصفهان مانند سازمان اسناد و کتابخانه ی ملی اصفهان، اسناد شهرداری، تخت فولاد، خانه ی مشروطه، آموزش و پرورش و اتاق بازرگانی.
با این سخنرانی های مقدماتی، پنل اول به هیأت رئیسگی آقایان دکتر کجباف، عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان و معاون دانشجویی این دانشگاه و دکتر باقری، ریاست سازمان اسناد ملی اصفهان، و با ارائه ی مقاله ی آقای دکتر علیرضا ابطحی، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد نجف آباد، با موضوع ناامنی و بررسی آن در دوره ی مشروطه با تأکید بر شهر اصفهان شروع گردید.
ایشان در مقدمه ضمن ارائه ی تعریفی از ناامنی و توضیحی درباره ی تعریف امنیت از دیدگاههای گوناگون، دوره های مختلف مشروطیت در اصفهان را تقسیم بندی نمودند:
۱-دوران انتظار و شادی (از اعلام مشروطه تا سفر ظل السلطان به تهران به مناسبت تاجگذاری محمدعلی شاه) که در این دوره امنیت موجود در اصفهان به علت همان حاکمیت ظل السلطان است. ۲- دوران غیبت ظل السلطان از اصفهان تا برکناری او از حاکمیت اصفهان که درخواست برای غزل ظل السطان باعث درگیری بین هواداران و مخالفان وی می گردد و این درگیری ها باعث ناامنی در اصفهان می شود. ۳- حاکمیت نظام السلطنه و قدرت یافتن انجمن ولایتی که با ایجاد نهادهای مدنی و درگیری و رقابت بین گروههای مختلف به تدریج بحث گرانی نان و کمبود آن، کمبود گوشت و اختلال در امنیت راهها به وجود می آید. ۴- دوران استبداد صغیر که حکومت اقبال الدوله ی منصوب از تهران باعث ناامنی است. ۵-دوران پس از استبداد صغیر که با ورود بختیاریها به اصفهان شروع می شود و قدرت یافتن بختیاریها و اختلافات آنها با یکدیگر، با ایل قشقایی و با دیگر گروهها باعث تضعیف نقش روحانیت و انجمن ولایتی می شود و به ناامنی ها دامن می زند.
سخنران بعدی آقای دکتر کرم پور از خاندان بختیاریها بودند که بر حضور بختیاریها در انقلاب مشروطه و نقش فعال آنها در این انقلاب تأکید کردند.
در ادامه آقای دکتر سید مسعود سید بنکدار، عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان، به بررسی اوضاع سیاسی اصفهان در اواخر دوره ی قاجار و سال های آغازین قدرت یابی پهلوی اول پرداختند.
ایشان با تأکید بر قلت منابع در این دوره و مشکلات یک پژوهش گر در استفاده از اسنادی که طبقه بندی نشده اند و به راحتی در دسترس نیستند، مقاله ی خویش را ارائه کردند. به گفته ی وی: رضاخان دوبار به اصفهان سفر کرد. یک بار در سال ۱۳۰۱ش برای استقبال از احمد شاه که از اروپا به بوشهر وارد شده بود و همراهی شاه تا تهران و دیگر بار در سال ۱۳۰۳ش برای سرکوبی شیخ خزعل، که رضاخان در سفر دوم مدتی در اصفهان اقامت نمود و از این فرصت برای کسب محبوبیت در بین مردم شهر سود جست. واقعه ی بعدی، انتخابات مجلس پنجم بود که با اعمال نفوذ رضاخان و طرفدارانش در اصفهان، اکثر طرفداران وی به مجلس راه یافتند. سپس مسأله ی جمهوری خواهی پیش آمد که افرادی به دستور رضاخان برای جمهوری شدن حکومت تبلیغ کردند. بعد از ناکام ماندن جمهوری خواهی، طرفداران رضاخان با انجام متینگ هایی و چاپ مطالبی در روزنامه ها به نفع او به تبلیغ پرداختند و تلگراف خانه های اصفهان هم برای ارسال خبر فعال بودند که با اعلام پادشاهی وی تجار اصفهان جشنی برپا کرده و ارامنه ی اصفهان و جمعیت یهودیان هم در برپایی این جشن ها شرکت نمودند.
با این سخنرانی پنل اول به پایان رسید و پس از کمی استراحت و پذیرایی، پنل دوم در حدود ساعت ۱۱ و ۳۰ دقیقه با هیأت رئیسگی آقایان دکتر منتظر القائم (عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان)، دکتر حسن آبادی، رئیس اداره ی اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی و دکتر یوسفی فر شروع گردید.
سخنران اول خانم دکتر توران طولابی، عضو هیأت علمی دانشگاه لرستان، با عنوان ظل السلطان و مشروطیت در اصفهان: تأملی در الگوی سیاست ورزی نخبگان بود. ایشان در مقدمه ی خود ضمن بیان مطالبی درباره ی اسناد منتشر نشده و اسناد منتشر شده درباره ی دوره ی مورد بحث خویش اذعان داشتند که از دو منظر می توان در الگوی سیاست ورزی نخبگان در این دوره پرداخت:
۱- تأمل و بازاندیشی در پیچیدگی ساختار سیاسی قدرت در دوره ی قاجار که حکام ولایات و ایالات بخش مهمی از حاکمیت قاجار هستند و تنها شاه قاجار نقش اساسی را بازی نمی کند.
۲- با بررسی قدرت و تأثیر سیاسی حکام ایالات و ولایات در نقاط مختلف ایران که این قدرت و تأثیر گذاری متفاوت بوده است، می توان به بررسی تاریخ طبقات مختلف ایران و در واقع تاریخ اجتماعی ایران در آن دوره پرداخت.
در ادامه دکتر طولابی در دو مقطع حکومت ظل السلطان را بررسی کردند. ۱- قبل از مشروطه که در این دوره با توجه به اینکه وی پسر ناصرالدین شاه بود نگاهی هم به سلطنت و مقام پادشاهی داشت و در تحلیل رفتارهای او باید به این مسأله توجه داشت. ۲- دوران بعد از مشروطه که مانند دیگر حکام، هم می خواهد خودش را در این ساختار قدرت حفظ کند و هم می خواهد بعضاَ خود را با ساختار جدید تطبیق دهد مانند کمک هایی که به مشروطه و مشروطه خواهان می کند که در نتیجه باعث تشکیل یک الگوی پیچیده در ساختار سیاسی ایران در آن دوره می گردد.
سخنران بعدی آقای دکتر مجید تفرشی، سند پژوه مستقل آرشیو ملی بریتانیا، بودند که ابتدا مراکز متعدد موجود در انگلستان را که اسناد در آنها نگهداری می شود، معرفی کردند و سپس اضافه نمودند که کتاب آبی همراه با بعضی دیگر از کتاب ها ی منتشره در ایران که متشمل بر اسناد انگلستان می باشند، شاید بیش از یک صدم اسناد موجود در انگلستان درباره ی انقلاب مشروطه ی ایران نباشند که این اسناد شامل موارد زیر می باشند:
اسناد مکاتبات کنسول گری انگلستان در اصفهان، گزارش خفیه نویسان محلی، گزارش های هفتگی، ماهانه، فصل و سالیانه با عنوان Isfahan News و گزارش های موضوعی مثلاَ با موضوع تجارت، قیمت ها، امنیت راهها و ... ، اسناد شخصی و خانوادگی مقامات و شخصیت های انگلیسی مانند سرپرسی سایکس، سرآرنولد ویلسن و سیسیل ادواردز: نماینده ی کمپانی قالی شرق که درباره ی تجارت فرش در اصفهان مطلب دارد، تلگراف های مقامات کشوری و محلی ایران به یکدیگر که توسط مأموران انگلیسی در ایران جاسوسی شده اند، گزارش های مفصلی درباره ی مناطق همجوار ایران مانند کویت، بحرین و مسقط که در این اسناد درباره ی تجارت اصفهان هم مطلب وجود دارد، اسناد موجود درباره ی شرکت نفت که از آنجا که مربوط به بختیاریها می شوند که در اصفهان حضور داشتند برای شناخت خاندان بختیاریها و سهمی که از نفت می گرفته اند، مهم هستند؛ اسنادی که درباره ی سه راه مهم اصفهان- بختیاری، اصفهان-بوشهر و اصفهان- قم وجود دارد و اسنادی که درباره ی تاریخ محلی و تاریخ خانواده ها مانند خاندان ظل السلطان و مناسبات آنها با انگلیسی ها موجود است. همچنین در بین این اسناد، اسناد زیادی از ارتباطات مردم عادی با انگلیسی ها وجود دارند که این اسناد در مجموع می توانند موضوع حداقل ۱۰۰ پایان نامه ی دکتری و ارشد گردند که باعث می شوند تا نگرش ما نسبت به تاریخ مشروطه حداقل در یک دید منطقه ای متحول گردد.
در ادامه ی همایش آقای دکتر ططری به معرفی توصیفی از اسناد موجود در مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی درباره ی ایالت اصفهان پرداختند. به گفته ی ایشان این اسناد شامل:
- اسناد عرایض که خود شامل عرایض مردمی، شکوائیه ها، اسناد اداری و مالی، تبریکات، اخوانیات و دیوانیات می باشد که ایالت اصفهان یکی از بیشترین اسناد عرایض را در سطح کشور دارد.
- اسناد انتخابات شامل اعتبارنامه ی نمایندگان، صورت جلسه ی انتخابات، مکاتبات شعبات، نامه های متبادله بین هیأت های اجرایی انتخابات و مجلس، شکوائیه های مردمی از جریان انتخابات، نامه های نمایندگان یا منتخبان مجلس، تعرفه ها و اوراق رأی.
- گزارش های دولتی که حاوی مجموعه ای از آخرین اطلاعات آماری موجود در زمینه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور است که این اسناد در مجلس در رابطه با اصفهان از دوره ی پهلوی اول تاکنون موجود هستند.
- عکس: تصاویر قریب به ۱۳۰ نماینده ی اصفهان که با کیفیت بالا نگهداری می شوند.
- اسناد خریداری شده با موضوع اصفهان: از بین ۲۲۰ مجموعه ی خریداری شده از اسناد خصوصی توسط مرکز اسناد مجلس از سال ۸۸ تاکنون، ۳۰ مجموعه اختصاص به اصفهان دارد که نزدیک به ۲۰ هزار برگ سند را شامل می گردد و رتبه ی نخست را در بین اسناد خصوصی خریداری شده، دارد.
آخرین سخنران ارائه دهنده ی مقاله، خانم دکتر سهیلا ترابی فارسانی، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد نجف آباد، بودند که به بررسی تجار ایرانی در گذار از سنت به دوران مدرن با تأکید بر اسناد تجاری اصفهان پرداختند.
به گفته ی ایشان در دوره ی اول قاجار، تجارت به همان شکل سنتی و خانوادگی در ایران و من جمله اصفهان رواج داشت که پس از برشمردن ویژگی های این تجارت سنتی، سخنران به دوره ی دوم قاجار که نیمه ی دوم قرن نوزدهم است و می توان آن را عصر امتیازات نامید، پرداختند.
در این دوره تجار ایرانی در مرحله ی گذار به نوگرایی هستند که تغییراتی مانند تغییر لباس، ساخت تجارت خانه هایی در خیابان، افزایش حجم تجارت، گذار از تجارت خانوادگی به تأسیس شرکت های تجاری، عبور از منافع فردی به منافع جمعی و ... از ویژگی های آنها می باشد.
شرکت های سهامی که در این دوره در اصفهان تشکیل شدند، عبارت بودند از: کمپانی تریاک اصفهان، شرکت عمومی تجاری توتون و تنباکو، کمپانی محمودیه، کمپانی مسعودیه و شرکت اسلامیه که بعضی از این شرکت ها در شهرهای دیگر هم شعبه داشتند اما در نهایت این شرکت ها دچار بحران گشته و ورشکست شدند، هر چند در این روند، تجار از یک طبقه ی درخود تبدیل به یک طبقه ی برای خود شدند.
پس از پایان سخنرانی دکتر ترابی، این همایش با پرسش های حضار و پاسخ سخنرانان و جمع بندی دکتر یوسفی فر و سخنان ایشان در اهمیت برگزاری این سینمار و تأکید بیشتر در استفاده از اسناد برای پژوهش های تاریخی و قرائت دموکراتیک تر و جزیی تر از انقلاب مشروطه به اتمام رسید. دکتر یوسفی فر پیشنهاد کردند که هر سال نمایشگاهی از اسناد نویافته ی مشروطه ی اصفهان در دانشگاه اصفهان برگزار گردد و این همایش ها سالیانه باشد.
این همایش یک برنامه ی دیدار از آرامستان معروف اصفهان، تخت فولاد، هم داشت که در هنگام عصر از حدود ساعت ۳ تا ساعت ۶ بعد از ظهر به طول انجامید.