واکاوی اسناد کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سقوط دولت مصدق

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به منظور واکاوی علت ها و هدف های دولت آمریکا از انتشار اسناد مرتبط با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی و بررسی محتوای آنها با «مجید تفرشی» تاریخ نگار، سندپژوه در آرشیو ملی بریتانیا و تحلیلگر تاریخ معاصر ایران به گفت وگو پرداخته است.

**ایرنا: پیش از انتشار این اسناد در میان پژوهشگران، آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی، چه نقشی داشت؟
***تفرشی: مساله جنبش ملی شدن صنعت نفت، حوادث مختلف در دولت محمد مصدق، روند حوادث منتهی به سقوط دولت، کودتای ۲۸ مرداد و نقش دولت آمریکا در این موارد در ۶۴ سال اخیر، بازتاب های مختلف و روایت های متناقضی در میان محققان داخلی و خارجی داشته است. پژوهشگران داخلی با توجه به نوع نگاه خویش به بررسی نقش آمریکا در این مقوله پرداخته ‌اند. در حالی که روایت تاریخی چهار دیدگاه چپ‌گرا، سلطنت‌ طلب، مذهبی و ملی در طول دهه‌ های اخیر دچار دگردیسی شده و تغییراتی یافته است و هر یک از این چهار نوع نگاه، روایتی متفاوت از دیگران را ارایه می‌کند.

تاریخ ‌نگاری چپ‌ گرا معتقد بود دولت مصدق به دلیل محافظه‌ کاری در برابر دربار و حامیان غربی آن و بی اعتنایی به همسایه شمالی، نتوانست مانع نفوذ خارجی شود و عوامل سازمان سیا آمریکا و سازمان اطلاعات و جاسوسی انگلیس دلایل و مجریان اصلی سقوط دولت مصدق و وقوع کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی بودند و همه عناصر داخلی موثر در مسیر سرنگونی دولت مصدق نیز دست نشانده آمریکا تلقی می‌شدند.

این نگاه تا میزانی در تاریخ ‌نگاری ملی‌گرا نیز وجود دارد. با این تفاوت که در این نحله از تاریخ نگاری، محمد مصدق و دولت او، به طور کلی عاری از هرگونه اشتباه و رفتار غلط بود و اگر دخالت نیروهای بریتانیایی و آمریکایی و مزدوران آنان نبود، این دولت با موفقیت و اقتدار به راه خود در جهت تثبیت ملی شدن صنعت نفت ادامه می داد. در این نوع نگاه همه مخالفان و منتقدان مصدق وابسته به بیگانگان تلقی می‌شوند.

دولت مصدق از منظر تاریخ ‌نگاری مذهبی بیشتر بر پایه اشتباه ها و کوتاهی‌ های خود سرنگون شد و دخالت خارجی وقتی توانست محقق شود که دولت به ویژه در نیمه دوم خود به متحدان بانفوذ و مقتدر مذهبی اولیه خود و عموم مردم طرفدار آن پشت کرد و نزدیک شدن تدریجی به نیروهای چپ، راه خودسری در پیش گرفت.

دخالت نیروهای خارجی از نظر تاریخ ‌نگاری سلطنت طلب یا وجود نداشته است و اگر برای تقویت نیروهای داخلی مخالف مصدق وارد شد، نقش بنیادین و تاثیرگذاری در روند سقوط او نداشت و درباره آن اغراق صورت گرفته است و مردم در اعتراض به سوء نیت و عملکرد غلط دولت مصدق و ادامه غیرقانونی آن در روزهای ۲۵ تا ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی قیام کردند و به طور کلی کودتایی هم علیه آن دولت رخ نداده است.

چنان که ملاحظه می‌شود، در میان محققان نگاه یکسانی درباره روند سقوط دولت مصدق و نقش آمریکا وجود ندارد. با وجود این، تاریخ نگاری ملی‌گرا وجه غالب تاریخ نگاری جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و کودتای ۲۸ مرداد محسوب می شود.

**ایرنا: اسناد منتشر شده وزارت امور خارجه آمریکا درباره کودتای ۲۸ مرداد چه محورهایی را پوشش می دهد؟
***تفرشی: این کتاب یک هزار صفحه ‌ای از اسناد در واقع مجموعه دومی از گزارش ‌های مختلف رسمی دولتی آمریکا به شمار می رود که شامل تحول های ملی شدن صنعت نفت، دولت مصدق و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی می شود. در این مجموعه اسناد به روند «دگرگونی های داخلی، شکل گیری و آرایش نیروهای سیاسی و عناصر تاثیرگذار بر آن، روند تطور نگاه آمریکا و شریک انگلیسی آن، نقش دربار و شخص محمدرضا پهلوی در معادله های داخلی و خارجی، بن بست مذاکره های نفت و رسیدن به تصمیم‌گیری ‌ها در واشنگتن برای تغییر دولت مصدق و تلاش برای اعمال نفوذ بر این تحول ها و یارگیری در جناح ‌های داخلی» پرداخته شده است.

**ایرنا: این اسناد چه اهمیت و ویژگی‌هایی دارد؟
***تفرشی: اسناد مختلف این مجموعه نیز مانند همه اسناد دولتی، بنا به دقت، دامنه، عمق و اعتبار خبری و تحلیلی آن از بُعد استنادی یا گمانه ‌زنی از ارزش یکسانی برخوردار نیستند. از این نظر، نباید همه این گزارش ‌ها را به صورت یکسان فاقد ارزش یا با ارزش بالا دانست. در واقعه نباید از نظر اعتبار و اهمیت درباره آنها به یک شکل قضاوت کرد. ضمن آن که این اسناد تاریخی بیش از آن که در کل نگاه به مساله تاثیرگذار باشند، در جزییات حوادث مهم و حایز اهمیت هستند.

**ایرنا: مهمترین حوادث مستتر تاریخی که از این مجموعه اسناد به دست می‌آید، کدام هستند؟
***تفرشی: در این اسناد به طور کلی به «سیر تحول های داخلی، نقش احزاب، گروه های تاثیرگذار سیاسی و اجتماعی، ارتباط دولت مصدق با گروه ‌های متحد و منتقدان وی، نقش مطبوعات موافق و مخالف دولت، اصناف، روحانیت، نقش ادوار شانزدهم و هفدهم مجلس شورای ملی در موضوع ملی شدن نفت، دولت مصدق تا انحلال مجلس، نقش دربار و شخص محمدرضا پهلوی در تلاش برای تضعیف و رویارویی با دولت مصدق، تغییر تدریجی نگاه روحانیت و جامعه سنتی هوادار آن به روند کار دولت و آماده سازی شرایط مختلف برای تسریع در روند سقوط دولت» بررسی شده است. در گذشته کلیات این حوادث در موارد مختلف آشکار بود اما جزییاتی که در این اسناد وجود دارد، برای تکمیل تاریخ نگاری این حوادث مهم هستند.

**ایرنا: آمریکا با چه دلیل ها و هدف هایی این اسناد را منتشر کرده است؟
***تفرشی: نزدیک به ۴۰ سال است که دولت‌ های آمریکا و انگلیس تحت فشار منتقدان سیاست خارجی خود و محققان مستقل قرار دارند تا اسناد مربوط به تحول های سال ‌های ملی شدن و سرنگونی دولت مصدق را از طبقه بندی آزاد و منتشر کنند. دولت انگلیس تاکنون درباره تحول های ۲۸ مرداد به صورت کامل و تا میزانی در ارتباط با رخدادهای ملی شدن صنعت نفت از این کار سر باز زده است. آمریکایی ‌ها تا پیش از این، یک مجموعه مشابه در این موضوع از اسناد دولتی را منتشر کردند و همچنین گزارش تفصیلی سازمان سیا نوشته «دونالد ویلبر» ایران شناس سرشناس عضو این نهاد به وسیله روزنامه نیویورک تایمز افشا و منتشر شد.

اسنادی که اینک آزاد شده، نتیجه فشار منتقدان سیاست خارجی آمریکا و محققانی است که خواستار اعمال قانون و رفع ممنوعیت برای دسترسی آزادانه به اسناد دولتی هستند. انتشار این اسناد به معنای در دسترس بودن همه مدارک مربوط به تحول هایی که ما در نظر داریم، نیست. چون هم اسناد منتشر شده گزینشی هستند و این اسناد نیز از نظر محتوا و برخی اسامی دچار سانسور و حذف هستند. انتشار این اسناد می توانست بسیار زودتر صورت بگیرد. سال ‌ها وجود این مجموعه اسناد انکار می ‌شد. در دوره ‌هایی نیز به دلیل ها و نیت های سیاسی داخلی و خارجی از انتشار این مجموعه خودداری می کردند. برای نمونه در۲ تا سه سال گذشته، خواست دولت انگلیس و ترس از تاثیرگذاری انتشار آنها در مذاکره های هسته ‌ای با ایران، موجب تعویق بیشتر در انتشار اسناد شد.

به بیان دیگر، «انتشار اسناد تاریخی» وظیفه قطعی و مسلم دولت آمریکا نیست اما انتشار گزینشی این مجموعه اسناد به دلیل خودداری و دوری از انجام دادن وظیفه قانونی آمریکا از آزادسازی همه اسناد صورت گرفته است.

**ایرنا: انتشار اسناد کودتای ۲۸ مرداد۱۳۳۲ چه کمکی به پژوهشگران این حوزه می کند؟
***تفرشی: این اسناد در تشریح و توضیح جزییات حوادث مختلف سال‌ های ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۲خورشیدی، اطلاعات مهمی درباره افراد و گروه ‌های مختلف درگیر در حوادث، گفت وگوهای پشت پرده به ویژه در دربار ایران و دولت های لندن و واشنگتن و روند شکل گیری اتحاد ضد محمد مصدق در داخل و خارج کشور مهم در اختیار پژوهشگران قرار می دهند. در این اسناد به شکل گیری تدریجی تعامل میان مصدق و نیروهای چپ حامی شوروی توجه زیادی شده است. بسیاری از این موضوع ها از خلال اسناد به جا مانده داخلی ایران چندان به دست نمی‌آید.

در این اسناد به مخاطره های ادامه دولت مصدق توجه دقیقی شده است. اولویت این خطرها از نظر انگلیس مساله نفت ایران و از دید آمریکایی ‌ها، مساله جنگ سرد و نفوذ شوروی در ایران بود. در این اسناد در کنار گزارش های متقن و قابل اعتماد، تحلیل‌ ها و گمانه ‌زنی ‌هایی نیز از طرف ماموران غربی، جاسوسان و گزارشگران داخلی آنان وجود دارد که غیرقابل اعتماد و فاقد ارزش استناد و توجه جدی هستند.

**ایرنا: ایران چگونه می‌تواند از این اسناد در راستای منافع بین ‌المللی خود استفاده کند؟
***تفرشی: مطالعه این اسناد و دیگر نمونه ‌های مشابه آن، می تواند اهمیت تلاش برای شکل دادن و تاثیرگذاری در نظرهای تاثیرگذار خارجی در تعامل ها و تقابل های ایران با دیگر کشورها به ویژه جناح متحد آمریکا را نشان دهد. دولت مصدق، به طور کلی به ویژه در نیمه دوم به دلیل شدت گرفتن درگیری ‌ها و بحران ‌های داخلی، برخلاف نیمه نخست از توجه به تعامل با سیاستمداران غربی، نخبگان سیاسی و علمی، رسانه های بین المللی و افکار عمومی در جهان غافل ماند.

لزوم توجه دقیق به روند تغییر آرایش قدرت در عرصه جهانی از دیگر درس ‌های این مجموعه است. تغییر ناگهانی هیات حاکمه در سه قدرت جهانی، روی کار آمدن «دوایت آیزنهاور» و جمهوری خواهان در آمریکا، روی کار آمدن مجدد «وینستون چرچیل» و محافظه کاران در بریتانیا و مرگ «ژوزف استالین» و آغاز نبرد قدرت در اتحاد جماهیر شوروی، مسایل مهم و تاثیرگذاری بودند که دولت مصدق به اندازه لازم و کافی به آنها توجه نکرد.

از طرف دیگر، این اسناد نشان می ‌دهد که چگونه از یک طرف دولت مصدق با مماشات نکردن با نیروهای منتقد در عمل راه را برای دخالت خارجی تسهیل کرد و از جهت دیگر، رسیدن مخالفان و منتقدان داخلی به این نتیجه که دولت حاکم باید به هر هزینه ای سرنگون شود، چگونه می تواند به منافع ملی لطمه بزند و باز راه را برای دخالت خارجیان در حوادث داخلی کشور تسهیل و تسریع کرد.