رونمایی از کتاب «ادبیات تاریخی و دیوانسالاری ایران» تالیف محسن روستایی

نشست رونمایی از کتاب «ادبیات تاریخی دیوانسالاری ایران عهد مغول تا سرآغاز دولت صفویه» با سخنرانی شهرام یوسفی‌فر، معاون آرشیو ملی، دکتر حسن حضرتی، استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران، محسن روستایی، مولف کتاب چهارشنبه ۲۳ تیرماه در سالن پرهام ساختمان آرشیو ملی برگزار شد.
شناسایی میراث کهن به دانش ویژه‌ای نیاز دارد
یوسفی‌فر با طرح پرسشی گفت: چه نیازی به نوشتن کتاب‌های دایره‌المعارفی در حیطه سند است؟ تراث و میراث ما در حوزه اسناد در دوره کهن ساحتی است که دانش ویژه‌ای می‌خواهد و این دانش را باید داشته باشیم تا بتوانیم سند را به خوبی بازخوانی کنیم و بفهمیم. اثر روستایی به خوانش میراث کهن کمک می‌کند. از طرفی در دوره معاصر با اسناد جدیدی روبه‌رو هستیم که مبانی تولید سند به کلی متفاوت است، در این دوره باید دانش حقوقی، سیاسی، دانش اداری، مدیریت و گردش تولید سند وارد عرصه دیگری می‌شود که باید دانش آن را داشته باشیم.
وی افزود: ما در شرایطی زندگی می‌کنیم که نیاز به ترجمه میراث دیوانی (اسناد) خود داریم و این ترجمه تنها از طریق دایره‌المعارف‌نویسی امکان‌پذیر است؛ شیوه دایره‌المعارفی همان بحث تبارشناسی است، یعنی اصلاحات، کلمات و واژگانی که در دوره‌هایی در اسناد به کار رفته و امروز هم ما آنها را به کار می‌بریم. این‌گونه واژگان که از تبار طولانی، لایه لایه و پیچ در پیچ برخوردار است باید قرائتی امروزی از آنها به دست بیاوریم.
معاون آرشیو ملی ادامه داد: از زمانی که واژه‌ای وضع شده تحولاتش را از لحاظ معنایی، دستوری و نظایر آن تا به امروز تعقیب کنیم و برای امروز فهم تاریخی از واژه به دست بدهیم. این فهم تاریخی به اصطلاح یک فهم عمیق از آغاز تا به امروز از متن جامعه به دست می‌دهد. برای مثال کلمه داروغه که در کتاب نیز آمده را در نظر بگیرید. کلمه‌ای که تبارشناسی نشده است. قبل از حمله مغولان، از واژه‌ای به نام رئیس استفاده می‌شد. شخص رئیس از سوی اشراف شهر حکومت و منطقه را در دست دارد. همه مقامات موظف هستند که در دیوان رئیس اوامرش را انجام دهند اما پس از حمله مغولان این مناسبات اجتماعی دستخوش تغییر می‌شود و جامعه رژیم نظامی پیدا می‌کند و به جای رئیس داروغه می‌نشیند.
توصیف مانع عوام‌زدگی در حیطه تاریخ
حضرتی در ادامه این نشست گفت: برای اینکه تاریخ را به شکل آکادمیک تالیف کنیم باید چارچوب مفهومی داشته باشیم به عبارتی عزیمت علمی به مفاهیم. کاری که الفبای پژوهش آکادمیک در رشته‌های دیگر است. چرا افرادی که تحصیلات آکادمیک ندارند کتاب جامعه‌شناختی نمی‌نویسند؟ به دلیل اینکه چارچوب مفهومی آن را نمی‌دانند. آنها نمی‌دانند تعریف علمی گروه، طبقه و قشر چیست؟
وی افزود: جامعه‌شناسان با تعاریف علمی سخن می‌گویند و کتاب تالیف می‌کنند. وقتی با تعاریف علمی مفاهیم عمومی را به کار می‌برند متفاوت از عوام می‌شوند اما در اینجاست که کُمیت تاریخی‌ها می‌لنگد! تاریخی‌ها مفاهیم خودشان را عامیانه به کار می‌برند؛ برای مثال «علت» یک واژه‌ای است که اهل تاریخ به کار می‌برند و عوام هم همین‌طور. اما زمانی که یک استاد فلسفه می‌گوید علت، آن‌را به معنای علمی و با تعریف دقیقش به کار می‌برد و می‌شود فیلسوف. اما تاریخ‌ورز (تاریخدان) علت را به معنای عامیانه آن به کار می‌برد؛ یعنی به همان معنایی که یک راننده تاکسی استفاده می‌کند.
این استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران ادامه داد: زمانی که یک تاریخ‌ورز با نگاهی که اشاره کردم، کتاب تالیف می‌کند، حاصل آن یک متن عامیانه می‌شود. به همین دلیل گاهی تصور بر آن است که تاریخ در دانشگاه‌ها، دانشی مفهوم‌محور نیست و می‌توان به زبان عامیانه نیز در این حوزه سخن گفت. این اشکالی است که در پایان‌نامه‌های دانشگاهی نیز وجود دارد. بنابراین ما نیاز به چارچوب نظری نداریم بلکه نیازمند چارچوب مفهومی هستیم.
حضرتی نیز عنوان کرد: چارچوب مفهومی در توصیف به کار تاریخ‌ورز می‌آید و بارها گفته‌ام کار اصلی پژوهشگر تاریخ توصیف است. این در حالی است که وقتی از دانشجویان تاریخ می‌پرسم کار مورخ چیست؟ می‌گویند تحلیل تاریخ. از نظر آنها توصیف یک امر ساده و عامیانه است که همه می‌توانند انجام بدهند. در حالی که تحلیل امر دشواری نیست و توصیف یک حادثه و رویداد تاریخی بسیار دشوار است و تا نتوان واقعه یا حادثه‌ای را به درستی توصیف کرد، نمی‌توان به تحلیل آن پرداخت.
وی بیان کرد: کتاب «ادبیات تاریخی دیوانسالاری ایران عهد مغول تا سرآغاز دولت صفویه» به توصیف در تاریخ کمک می‌کند. کاری که به مراتب از تحلیل دشوارتر است. مورخ باید در تاریخ‌ورزی و تاریخ‌شناسی به توصیف بپردازد. در این رابطه مشکل متن و فهم داریم. از طرفی توصیف مانع عوام‌زدگی در حیطه تاریخ شده و باعث می‌شود هر کسی آسان قلم به دست نگیرد و به راحتی تاریخ بنویسد و یا درباره آن سخن بگوید. برای تالیف تاریخ باید مفاهیم را شناخت و در معنای دقیق آن به کار برد. در کتاب حاضر مولف به شناخت مفاهیم پرداخته و با این شیوه به توصیف تاریخ پرداخته است.
اثری برای کمک به خوانش اسناد کهن
روستایی در پایان این نشست گفت: اگر این کتاب بتواند مفاهیم را به شما بیاموزد در خوانش سند به شما کمک خواهد کرد. این کتاب با تکیه بر متون نثر فارسی و اسناد مکتوب تاریخی به بررسی اصلاحات دیوانی، اجتماعی و سندشناسی پرداخته و ترکیبی از علوم و فنون مختلف تاریخ به ویژه علم سندشناسی به منظور بیان ادبیات تاریخی دوران سیصد ساله پس از حمله مغول است.