روزنامه خاطرات منشی باشی

تاریخ خراسان، علیرغم تحقیقات بسیار پژوهشگران داخلی و خارجی در زمینه‌‌های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی آن، هنوز نقاط مبهم و تاریک فراوان دارد و شاید بتوان گفت که این نقیصه زمانی برطرف خواهد شد که کلیه آثار مربوط به تاریخ این خطّه از زوایا و گوشه‌های کتابخانه‌‌های عمومی و شخصی به درآمده، چاپ و منتشر گردد. بر همین اساس به ارائه یکی از نسخه‌‌های خطی تاریخ و ادب خراسان مبادرت می‌گردد.
بنا به شهادت تاریخ، طبس، همواره زادگاه و تجلی گاه بزرگان جلیل القدری در تمام زمینه‌‌های علمی، ادبی و هنری بوده است که هریک از آنان در زمینه‌‌های یاد شده شهرتی فراوان و بسزا یافته‌‌اند و نامشان در دفتر ایّام و صفحات تاریخ ایران فروزان و جاودانه مانده است و حتی گاه صیت شهرتشان از مرزهای سیاسی و جغرافیایی فراتر رفته و در هند و ماوراءالنهر و عثمانی پیچیده است که یکی از این شخصیت‌‌های برجسته محمّدعلی منشی باشی می‌باشد.
نوشتن روزنامه خاطرات، سبک و سیاقی رایج در بین رجال و فضلای عهد قاجار بوده است. از این قاعده منشی‌باشی مستثنی نیست چرا که در طی زمانی که در دربار و دیوان عمادالملک زندگی می‌کرده است ذکر وقایع و نوشتن خاطره از دغدغه‌‌های اصلیش محسوب می‌شده است. روزنامه خاطرات منشی باشی یکی از آثار ارزشمند و گرانقدر قرن سیزدهم قمری می‌باشد که راجع به تاریخ طبس و خراسان مطالب مهمی در بردارد.
ارزش بی مانند این نسخه در اطلاعات منحصر به فرد و بسیار ریزی است که مولف از آنچه دیده یا از محیطی که در آن زندگی و کار کرده است در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد. اطلاعاتی که بیانگر تاریخ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، آموزشی و فرهنگی طبس و مناطق همجوارش در نیمه اول قرن چهاردهم قمری می‌باشد و شاید نتوان برخی از مطالب آن را در میان کتب و اسناد به جای مانده از آن دوران به دست آورد.
ارزش دیگر نسخه در این است که از راه خواندن آن با پسند شعری یکی از فرهیختگان خراسان آشنا می‌شویم و بیش و کم از میزان شهرت برخی از شاعران بزرگ ایران از جمله وصال شیرازی، قاآنی، رودکی، سعدی، حافظ و مولوی در روزگار و سرزمین نویسنده آگاه می‌گردیم.
این نسخه برای پژوهشگران جامعه شناسی نیز مفید است چرا که در آن به آداب و رسوم و فرهنگ عامه و تشکیلات سازمانی مردم شهرها اشاره شده است.
یکی از جنبه‌‌های مهم کتاب، مطالبی است که درباره جغرافیای طبس آمده است. اطلاعات پراکنده‌‌‌ای که در خصوص محلات، مساجد، گورستان ها، مدارس و بازارهای طبس در این کتاب آمده، متنوع و گسترده است.
در این کتاب پیشرفت علمی همراه با زیرکی سیاستمداران غربی که مقارن شده با بی‌خبری ایرانیان و سرگرم بودن به گذاشتن القاب و عناوین پر طمطراق برای یکدیگر و شنیدن قصیده‌‌های شاعران در مدح حاکمان و صله گرفتن از آنان و عیّاشی‌‌های شبانه به خوبی نمودار است.
در مجموع این روزنامه فواید تاریخی و ادبی بسیاری است که مهمترین آن را در نکات زیر می‌توان خلاصه کرد:
شناختن عمادالملک و طرز زندگی و اندیشه و اخلاق شخصی و آداب دربار وی و جانشینانش کیفیت اداره امور دیوانی و مالی و ترتیب عزل و نصب حکام و صاحب منصبان کسب اطلاعات سودمند در باب زندگی نویسنده و کارهای علمی و ادبی او و چگونگی روابطش با رجال محلی وقوف و آگاهی بر کیفیت احوال شخصی عده‌‌‌ای از رجال طبسی و مناطق همجوار که در کتاب‌‌های دیگر نیست آشنا شدن بر موارد متعدد مربوط به ورود به مظاهر تمدن غرب به ایران و نحوه برخورد ایرانیان با آثار آن شرح جزئیات سفرهای عمادالملک و جانشینانش به مناطق مختلف زیر نفوذش اخذ اطلاعات تاریخی راجع به طبس و بقاع و مکان‌‌های تاریخی که امروزه وجود ندارند.
سودمندی‌‌های دیگری نیز در خواندن روزنامه خاطرات منشی باشی نهفته است که خوانندگان بسته به رویکرد و نیز دانشی که دارند از آن بهره مند خواهند شد.