گزیده مقالات و دست نوشته‌های تاریخی سید محمدعلی جمال‌زاده

گزیده مقالات و دست نوشته‌های تاریخی سید محمدعلی جمال‌زاده
بنا بر آثار بر جای مانده و گواهی محققین و نقادان، سید محمدعلی جمال‌زاده نقش برجسته‌ای در تجدید حیات ادبی ایران داشته‌است، اما این تنها نقش او در تحولات فرهنگی محسوب نمی‌گردد.
جمال‌زاده در زمینه‌های مختلف فرهنگی، یکی از ممتازترین پژوهشگران عصر خود بود. بی‌شک او در عرصه روشنگری با بهره‌گیری از نگرش تاریخی، از پیشگامان و از پر کارترین افرادی می‌باشد که توانست تاثیری سترگ از خود برجای گذارد. وی در سال ۱۲۷۰ش. در شهر اصفهان به دنیا آمد و مرگش در روز هفدهم آبان ۱۳۷۶ش. در شهر ژنو بود. ایام کودکی را در اصفهان و سپس عازم تهران گردید و و دو الی سه سال پس از آن پدرش او را برای تحصیل به بیروت فرستاد (۱۲۸۶ش). جمال‌زاده چون متمایل به تحصیلات دانشگاهی اروپایی بود در سال ۱۲۸۸ش. قصد عزیمت به اروپا کرد و از راه مصر، خود را به فرانسه رسانید و سپس به لوزان سویس رفت و در آنجا به ادامه تحصیل پرداخت.
در پی وقوع جنگ جهانی، کمیته ملیون ایرانی، به زعامت سید حسن تقی‌زاده، در برلن، برای مبارزه با روس و انگلیس تشکیل شد. یکی از ایرانیانی که در این کمیته دعوت شد، جمال‌زاده بود. او در ۱۲۹۳ش. به برلن آمد و تا ۱۳۰۸ش. در این شهر اقامت داشت. مدتی بعد او به همکاری قلمی با مجله کاوه و اداره امور آن دعوت شد و پس از تعطیلی کاوه به خدمت محلی در سفارت ایران درآمد و سرپرستی محصلین ایرانی به او واگذار شد. حدود هشت سال در این کار بود تا سرانجام به دفتر بین المللی کار وابسته به جامعه ملل پیوست و در سال ۱۳۳۴ش. بازنشسته شد. سپس از برلن به ژنو مهاجرت کرد و تا پایان عمر در این شهر بود.
جمال‌زاده با وجود آن‌که بیشتر عمر خود را در کشورهایی اروپایی اقامت داشت و در آن‌جا به خلق آثاری ممتاز مشغول بود، با این وجود پنج‌بار به ایران سفرهایی کوتاه داشت، اما در سراسر عمرش با ایران زیست. هر روز کتاب فارسی می‌خواند و بی وقفه به دوستان ایرانی خود نامه می‌نوشت. چنانکه هرچه تألیف و تحقیق کرد درباره ایران و اگر درباره ایران نبود، به زبان فارسی و برای بیداری و گسترش معارف ایرانیان بود.
وی فعالیت فکری و نویسندگی را با پژوهش آغاز کرد و پیش از آن که به داستان‌نویسی شهرت یابد، نویسنده مباحث تاریخی و اجتماعی و سیاسی بود. او نویسندگی را با مجله کاوه آغاز و پس از تعطیلی آن به همکاری جوانانی که در اروپا درس می خواندند و مجله فرنگستان را در برلن بنیاد نهاده بودند، شتافت و مقاله‌هایی در آن مجله به چاپ رسانید. جمال‌زاده با توقف انتشار فرنگستان به همکاری نسبی با روزنامه-های ایران پرداخت و متعاقبا در «ایران آزاد»، «شفق سرخ»، «کوشش» و «اطلاعات»، به چاپ نوشته‌هایی که بیشتر دارای درون مایه اجتماعی ‌بود، مشغول گردید. او پس از شهریور ۱۳۲۰ که مجله‌های مختلف ماهانه ادبی در ایران تأسیس شد، در غالب آن‌ها مقاله نوشت و داستان منتشر کرد. او در «سخن»، «یغما»، «راهنمای کتاب»، «وحید»، «ارمغان»، «هنر و مردم»، بیش از همه مقاله دارد.
با این حال باید دانست که جمال‌زاده در یک دوره انفعال فرهنگی می‌زیست، البته نه به این معنا که انقلاب مشروطیت انفعال ایجاد کرده باشد، بلکه به این معنی که پس از مشروطه سردرگمی‌هایی در جامعه فرهنگی ایران ایجاد شده بود. چنانکه بسیاری تکلیف خود را نمی‌دانستند؛ در نثر فارسی عده‌ای هنوز به سنت منشیان قدیم می‌نوشتند، گروهی با متون مذهبی سر و کار داشتند و از لغات پیچیدهِ عربی استفاده می‌کردند و شماری نیز از اروپا بازگشته و بر این اعتقاد و باور بودند که باید کاملاً گذشته را نفی و حتی خط فارسی را تغییر داد. اما جمال‌زاده دریافت که مردم نیازهای دیگری دارند، به‌نحوی‌که سطح سواد توده مردم حداقل در شهرها افزایش یافته و می‌‌بایست به شکل دیگری مردم را مخاطب قرار داد.
یکی از منظرهای مورد توجه او، تاریخ ایران، از باستان تا عصر خودش بود که در آن نظام استبدادی پهلوی به حکومت می پرداخت. با بررسی آثار تحقیقاتی جمال‌زاده می‌توان او را پیشگامان تاریخ‌نویسیِ نوین ایران دانست. تا قبل از او تاریخ‌نگاری عموما به شکل سنتی و بر اساس شیوه ناسخ‌التواریخ صورت می‌گرفت. به این معنا که مورخ، نوشتن تاریخ را از دوران پیامبران سلف آغاز می‌کرد و سپس به عصر پادشاهان می‌رسید و تاریخ هریک را به ترتیب روایت می‌کرد تا همه تاریخ را به‌صورتی کلی بازگو کرده‌باشد. اما جمال‌زاده یک موضوع خاص، به‌عنوان مثال تاریخ روابط ایران و روس، که همیشه مساله ساز بود را انتخاب و براساس اسناد تاریخی، کتابی تحلیلی به نگارش درآورد. در این راستا می‌توان بیان داشت که او تا حد زیادی ارائه تحلیل را وارد فرهنگ تاریخ‌نویسی ایرانی کرد، موضوعی که در تاریخ‌نگاری سنتی چندان مورد توجه قرار نداشت.
در این میان کتاب «گزیده مقالات و دست نوشته‌های تاریخی سید محمدعلی جمال‌زاده» با بهره‌گیری از آرشیو مقالات و مداقه در اسناد قابل دسترسی، برای نخستین‌بار به گردآوری منسجم گزیده‌ای از مقالات و دست نوشته‌های تاریخی جمال‌زاده پرداخته‌است تا از این رهگذر، یکی از وجوه علمی جمال‌زاده، مبنی بر تحقیقات و نگرش‌های تاریخی او، برای اصحاب تاریخ به صورت اخص و اهل فرهنگ و ادب به صورت اعم مورد نشر و استفاده قرار گیرد.
از جمله مقالات این مجموعه می توان به اولین لشکرکشی‌ اروپا‌ به ایران، یک نامه از عهد ساسانیان؛ نامه «تنسر»، مانی و سنت مانویت، دخمۀ انوشیروان کجاست؟، نقاره خانه ضحاک ، کیفیات مسلمان ‌شدن ایرانیان، نام خلیج فارس در هزار سال پیش ، مجلس عروسی‌ نواده امیر تیمور گورکانی ، قدیمی ترین روابط سیاسی بین ایران و آلمان ، افغانستان، جیغه پادشاهان قاجار ، دو ‌‌‌مکتوب‌ ناپلئون بناپارت‌ به فتحعلیشاه قاجار، دو روزی با ناصرالدینشاه‌ قاجار در چمنزارهای سویس، گاستایگر در ایران، محمدعلیشاه‌ قاجار و سیدجمال الدین واعظ، ثمرات استبداد، کمال الملک، رقص ایرانی، س‍ن‍گ‌ ن‍ب‍ش‍ت‍ه‌ ب‍ی‍س‍ت‍ون‌، م‍س‍اف‍رت‍ی‌ ب‍ه‌ ک‍ش‍ور چ‍ی‍ن‌ در ه‍ف‍ت‍ص‍د س‍ال‌ پ‍ی‍ش‌، ه‍ج‍وم‌ م‍غ‍ولان‌ ب‍ه‌ ای‍ران ، ص‍ف‍ات‌ و خ‍ص‍ائ‍ل‌ ش‍اه‌ع‍ب‍اس‌ ص‍ف‍وی‌، ص‍ف‍وی‍ه‌ و ج‍ن‍گ‌های ش‍اه‌ع‍ب‍اس‌ ص‍ف‍وی‌ ، ف‍رزن‍دان‌ ش‍اه‌ س‍ل‍طان‌ ح‍س‍ی‍ن‌ ص‍ف‍وی‌، ش‍م‍ه ای‌ درب‍اره‌ طل‍وع‌ ان‍ق‍لاب‌ م‍ش‍روطی‍ت‌ در ای‍ران ، ب‍ه‌ ت‍وپ‌ ب‍س‍ت‍ن م‍ج‍ل‍س‌ و اوض‍اع‌ س‍ی‍اس‍ی‌ و ن‍ظام‍ی‌ ای‍ران‌ از دی‍دگ‍اه‌ ی‍ک‌ س‍ی‍اح‌ ب‍ل‍ژی‍ک‍ی‌ ، ب‍ررس‍ی‌ و ن‍ق‍د ک‍ت‍اب‌ ان‍ق‍لاب‌ س‍ف‍ی‍د، ان‍ق‍لاب‌ س‍ف‍ی‍دی‌ ک‍ه‌ در ای‍ران‌ خ‍ون‍ی‍ن‌ گ‍ردید، ت‍ع‍زی‍ه‌ در ای‍ران و ای‍ران‌ در رواب‍ط ب‍ی‍ن‌ ال‍م‍ل‍ل‍ی‌ اشاره کرد.
شایان ذکر است این کتاب در بهار ۱۳۹۶ در قطع رقعی (۴۵۵ صفحه) و با حمایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی، مرکز شمال شرق کشور و به کوشش مصطفی لعل شاطری در اختیار عموم علاقمند قرار گرفته است.