انتشار کتاب «۵۸۵ ق‌م» به قلم دکتر مهرداد ملک‌زاده

کتاب «۵۸۵ ق م» نخستین پاره از مجموعه تک‌نگاشت‌های مادپژوهی است که به قلم مهرداد ملک‌زاده منتشر شده است.
واپسین خورشیدگرفتگیِ هزاره دوم به تاریخ ۱۱ اوت ۱۹۹۹ میلادی (برابر ۲۰ امردادماه ۱۳۷۸خورشیدی) وقوع یافت. این خورشیدگرفتگی، از جمله، در آسمانِ فلاتِ ایران کُلّی بود. در آن هنگام، وقوع چنین پدیده مهم اخترشناسی، تکاپوی بسیاری را در مراکز علمی و نهادهای فرهنگی کشور ما موجب شد؛ در این میان سازمان میراث فرهنگی کشور هم برنامه‌های علمی و فرهنگیِ چندی را ترتیب داد؛ یکی از آن‌ برنامه‌ها، «همایش خورشیدگرفتگی در فرهنگ مردم ایران» به تاریخ ۱۹ امردادماه ۱۳۷۸ در همدان، در محل و بر بام آرامگاه بوعلی سینا اداره میراث فرهنگی استان همدان) بود.
در این همایش، شش سخنرانی در باب مباحث مربوط به تاریخ دانش اخترشناسیِ ایرانی و خورشیدگرفتگی‌هایِ تاریخی به قرار ذیل قرائت شد: «اسطوره هوم و خورشیدگرفتگی» از محمد میرشکرایی؛ «نبرد بین ماد و لودیه و صلح خورشیدگرفتگی» از مهرداد ملک‌زاده؛ «جوزهَر: یک اصطلاح نجومی» از پرویز اَذکانی؛ «نگاهی به نجوم ایران باستان» از شاهرخ رزمجو؛ «شناخت ستاره‌ها در فرهنگ کرمانشاه» از ناهید امانی؛ «مهر تاریک در آسمان ایران» از بابک امین‌تفرشی.
​کتاب حاضر، متنِ گسترده‌تر سخنرانیِ نگارنده در آن همایش است، که هم‌اینک از پس نزدیک به هفده سال، به شکلی کاملا متفاوت و جداگانه انتشار می‌یابد؛ متأسفانه کتاب مجموعه مقالات آن همایش هرگز به چاپ نرسید؛ متنِ آن سخنرانی پسانتر با نام «پایان نبرد پنج‌سالة ماد لودیه و خورشیدگرفتگیِ ۵۸۵ ق‌م»، در قالب مقاله‌ای مستقل در مجله باستان‌شناسی و تاریخ (سال ۱۶، شماره۲، شماره پیاپی ۳۲، بهار و تابستان ۱۳۸۱، ص ۲۴ ـ‌۳) منتشر شد، ولی به دلیل حجم فربه نوشته اصلی و محدودیت‌های مترتب بر تعداد صفحات در آن مجله و پاره‌ای ملاحظات دیگر علمی و بعضاً غیرعلمی، لاجرم بخش‌های بزرگی از آن چاپ ناشده باقی ماند (مثلاً تکه‌های بزرگی از فصل چهارم و تمامی فصل ششم در این کتاب: «یونانیان و دانش اخترشناسی مُغانی»، ص ۱۰۷ـ۸۵)، بنابراین کتاب حاضر عیناً تکرار همان مقاله پیشین نیست و چه‌بسا برای خوانندگان هر دو متن، آن مقاله (ملک‌زاده ۱۳۸۱) و این کتاب، بسیاری از مطالب ناخوانده و نادیده و تازه‌‌تر باشد، و تازه بنماید!
آن‌گونه که حمید چوبک، رئیس پژوهشکده باستان‌شناسی در بخشی از پیشگفتار این کتاب نوشته است:‌ «باستان‌شناسی فقط کاوش در خاک نیست؛ باستان‌شناسی کاوش در گذشته و گذشته‌هاست؛ کاویدن لایه‌های باستان‌شناختی و لایه‌لایة تاریخ است؛ در این نگاه باستان‌شناسی همانان تاریخ است و تاریخ همانا باستان‌شناسی؛ تاریخ نه در معنی خشک و صُلب آن، که در معنی بازآفرینی سیر تحول و تطور جامعه‌پذیری ابنای آدمی، پیوند بس زندگی با باستان‌شناسی در معنی بازسازی سیر تحول و تطور فرهنگ‌پذیری آدمیزدگان دارد؛ شاید پُر دور نباشد اگر بگوییم که در این میان تاریخ‌نگاری خُرد(microhistory) هم حکم همان لایه‌نگاری (stratigraphy) باستان‌شناختی را دارد!
ردپای تاریخ‌نگاری خُرد، در سنت تاریخ‌نویسی ایران نیز قابل پیگیری است. بسیاری از میراث مکتوب ایرانی ـ اسلامی چون: مسالک‌و‌الممالک‌ها، ملل‌ونحل‌ها نشان از پیشینه نگاهی گونه‌شناختی (typological) در میان تاریخ‌نگاران ایرانی دارد، و کتابی مانند مفاتیح‌العلوم خوارزمی نشان‌دهنده نگاهی آرایه‌شناختی (taxonomic) نزد این دانشمندان است. گرایش و رویکرد جزیی‌نگرانه به تاریخ معطوف به گذشته‌ای دور در تاریخ علوم ایرانی ـ اسلامی است.
کتاب ۵۸۵ ق‌ م پژوهشی ویژه با بهره‌گیری از طیف وسیع و متنوع داده‌های مرتبط با علوم گوناگون در بررسی موشکافانه و ریزبینانه و کاربست رویکرد چندرشتگی (multidisciplinary) و میان‌رشته‌ای (Interdisciplinary) در تبیین، تحلیل و توصیف یک رویداد نجومی باستانی است. روایتی است از ریاضیات بابلیان و نجوم یونانیان تا داستان نبرد پنج‌ساله ماد و لودیه و از پس همه این دانسته‌ها و نادانسته‌ها با ورود با قلمرو تاریخ کوشش بر آن دارد تا تصویری روشن‌تر از آن روز تاریک ارائه کند.
جهان ایرانی از یکسوی با آسیای شرقی و هندوچین و آسیایی مرکزی و از سوی دیگر با نواحی غربی‌تر آسیا، حوزه بین‌النهرین و ... از دیرباز سرگذشت و سرنوشت و مرزهای مشترک دانشی و فرهنگی داشته و دارد. هرچند شاید سهم ایران باستان در پیدایش دانش نجوم هوز به روشنی شناخته شده نباشد، اما همانگونه که در کتاب آمده است سرزمین ایران در ارتباط با بابل و آسیای مرکزی از دانش نجوم بهره‌مند بوده است؛ نیز می‌توانیم با اتکای به آثار و احوال دانشمندان چون عبدالرحمن صوفی، خوارزمی، ابوریحان بیرونی و بسیاری دیگر از روزگاران بعدتر چون خیام و خواجه نصیر‌طوسی بگوییم که ایرانیان هم در پیشرفت و پیشبرد اخترشناسی نقش اساسی و تعیین‌کننده داشته‌اند.»
دکتر مهرداد ملک‌زاده نویسنده کتاب در جایگاه باستان‌شناسی تاریخ‌دان و هم تاریخ‌دانی باستان‌شناس در این قلمرو تاریک گام بزرگی بداشته و در کنار ارائه انبوه آگاهی‌های باستان‌اخترشناسی (Archaeoastronomy) به شیوه‌ای دانشی و هوشمندانه از برگ برگ روایات پراکنده گاه موازی و گاه متناقض تاریخی، کوشش در خوانشی نوین از حکایت و رویدادی دیرین دارد و به‌راستی که او با توانمندی با دست پُر بازگشته و در چارچوب علمی و منطقی نتیجه‌ایی مقبول و موفقیت‌آمیز داشته است.
در لابلای این نوشته ارزشمند، چگونگی بهره‌گیری از دانش مُغان مادی برای برون‌رفت از یک رزم فرسایشی طولانی شرح داده شده و برآیند خجسته اندیشه دانشمندان ایرانی و پیروزی دانایی خردمندانه بر ناآگاهی پیگیری‌ شده است. ۵۸۵ ق‌ م می‌تواند نمونه و سرمشقی باشد برای دیگر پژوهشگران در تدوین پژوهش‌های عمیق در قالب تک‌نگاری‌های تحلیلی، چیزی که جای آن در نوشته‌های تاریخی ـ باستان‌شناسی خالی است و می‌تواند پاسخگوی پرسش‌های بسیاری درباره گاهنگاری و چگونگی روایتها و رویدادها و بازیابی و بازنمایی تاریخ باشد.
کتاب «۵۸۵ ق م» نخستین پاره از مجموعه تک‌نگاشت‌های مادپژوهی به قلم مهرداد ملک‌زاده با شمارگان هزار و ۱۰۰ نسخه در ۲۳۴ صفحه به بهای ۴۵ هزار تومان با جلد گالینگور و ۴۰ هزار تومان با جلد شومیز از سوی انتشارات پردیس دانش با همکاری پژوهشکده میراث فرهنگی و گردشگری منتشر شده است.