چه‌ کسانی جایگزین مورخانی چون ستوده خواهند شد؟

زنده‌یاد استاد منوچهر ستوده در مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی حضور داشت و ما با وی در کتابخانه مرکز درباره برخی مسائل تاریخی و جغرافیایی بحث و گفت‌وگو می‌کردیم. تسلط این مولف به حوزه جغرافیا و تاریخ در حدی بود که می‌توانست گره‌گشای بسیاری از پرسش‌ها و مسائل پژوهشگران و دانشجویان در این حوزه باشد.
استاد ستوده به ویژه درباره صفحات شمالی ایران با پژوهش‌های میدانی، تالیفاتی را انجام داد که به نظرم تمام آنچه در طول سفرهای خود به دست آورده بیش از آنچه است که در تالیفاتش ثبت شده است. ضمن اینکه وی از معدود محققانی است که پس از ثبت پژوهش‌هایش در کتاب‌های متعدد آن را رها نکرد و همین تداوم مطالعاتش باعث شده بود که بسیاری از محققان و پژوهشگران با مراجعه حضوری به وی بخواهند پاسخ برخی پرسش‌های خود را دریابند.
ستوده با سفر به شمال ایران که بخشی از تاریخ ایران را در دل خود نهفته دارد و زمانی سلسله‌های مختلفی در آن حکومت کردند و محل شکل‌گیری رویدادهای مهمی بودند، به ثبت و ضبط تاریخ و جغرافیای آن همت کرد. وی با سفر به این نواحی شروع به ثبت و بازخوانی کتیبه‌ها، آثار تاریخی، راه‌ها و مسیرهای پنهان و پیدای آن کرد که می‌توان گفت تا پیش از آن توجه جدی به آن نشده بود.
دعوی ستوده در سفر و پژوهش‌های میدانی در صفحات شمالی این بود که آثار، کتیبه‌ها و راه‌های دسترسی به این منطقه را به صورت مستند ثبت و تدوین کند تا آیندگان بتوانند از آن در بررسی تاریخ و جغرافیای منطقه بهره ببرند. به جرات می‌توان گفت تا قبل از سفر ستوده، محققی این مسیر را پیاده طی نکرده و استاد با نگاه نافذ و قلم شیوای خود اطلاعات ارزشمندی را در کتاب «از آستارا تا استارباد» گنجاند و این کتاب یکی از آثار ارزشمند و درجه نخست در حوزه تاریخ و جغرافیای صفحات شمالی ایران است.
پس از درگذشت چهره پرتلاشی مانند استاد ستوده که یک قرن به تحقیق و پژوهش در تاریخ، جغرافیا و فرهنگ ایران مشغول بود، قطعا جایگزین کردن محقق، کتابشناس، جغرافیدان و مورخ توانمندی مانند وی کار ساده‌ای نیست اما بنده با این سخن که چند وقتی در محافل علمی و دانشگاهی مطرح و تکرار می‌شود، مخالف هستم که دیگر نمی‌توان برای این دانشمندان، مورخان و ادیبان از دست رفته جایگزینی پیدا کرد. این شکوه و گلایه در کتاب‌های قرن چهارم نیز به تکرار نقل شده اما پس از آن دیده‌ایم که با تحولات اجتماعی افرادی ظهور کرده‌اند که گاه حتی از استادان خود نیز چند قدم فراتر رفته‌اند.
کشور ایران، سرزمینی دانش‌خیز و دانش‌پروری است و دکتر ستوده نیز با آثاری که از خود به جای گذاشت راه را برای تعلیم و تربیت محققان و مورخان نسل‌های آینده باز گذاشت و با پرورش استعدادهای نهفته در ایران هنوز هم می‌توان به آینده، ظهور و رشد محققان برجسته امیدوار بود؛ منوط به اینکه پایه‌های علمی و دانشگاهی، مراکز پژوهشی را تقویت کرد تا نسل علاقه‌مند به پژوهش و تحقیق تربیت شوند و بتوانند در آینده به تحقیق در تاریخ و فرهنگ ایران بپردازند.