نشانه‌های یلدا در گرشاسب‌نامه، آثارالباقیه و ثعالبی

مژگان اسماعیلی، رئیس پژوهشکده زبان‌شناسی، متون و کتیبه‌ها در مراسم آئینی شب یلدا که به همت این پژوهشکده و پژوهشکده مردم‌شناسی و همکاری ایکوم ایران برگزار شد، گفت: مراسم لری مصادف با یلدا در هندوستان برگزار می‌شود که تغییر سال نو بازرگانان و کشاورزان هندو نیز به شمار می‌آید و در آن همانند آیین یلدا، شب زنده‌داری، برافروختن آتش و خوردن تنقلات تا پاسی از شب ادامه می‌یابد.
وی با بیان اینکه آغاز یلدا مصادف با تولد خورشید و روزی است که خورشید از چنگ اهریمن تاریکی رهایی می‌یابد، افزود: از قرن چهارم میلادی روز ۲۵ دسامبر تولد میترا را متقارن با تولد مبارک حضرت مسیح (ع) دانسته‌اند.
اسماعیلی اظهار کرد: در فرهنگ آریایی دی‌ماه بعد از فروردین از پر جشن‌ترین ماه‌ها به شمار می‌رفته است که چهار جشن اصلی این ماه در روزهای اول(یلدا )، هشتم، پانزدهم و بیست و سوم دی‌ماه را که همه نام ماه یعنی دیگان بوده‌اند را جشن می‌گرفته‌اند.
به گفته وی، واژه سریانی یلدا به معنی تولد خورشید و برابر با واژه ناتالیس (رومی) به معنی تولد مهر شکست‌ناپذیر است و تشابهات، مظاهر و مناسک میترائیسم و مسیحیت حاکی از تأثیراین مذهب و آیین کهن است که در متون تاریخی به روشنی به آن پرداخته شده است.
اسماعیلی در ادامه گفت: در روزگار کهن انقلاب زمستانی «سال نو» به شمار می‌رفت و واژه سال (saredha) با آغاز سرما شروع می‌شد، یعنی سال جدید نیاکان ما قبل از نوروز اول زمستان بوده است.
وی تصریح کرد: این آئین همچنان در کشورهایی که محل مهاجرت آریایی‌ها بوده است، برگزار می‌شود. به‌طور مثال در هندوستان مصادف با یلدا مراسم لری( lori) برگزار می‌شود که تغییر سال نو بازرگانان و کشاورزان هندو نیز به شمار می‌آید که شبیه آیین یلدا با شب زنده‌داری، برافراختن آتش و خوردن تنقلات تا پاسی از شب ادامه می‌یابد.
اسماعیلی افزود: در منابعی چون آثارالباقیه و التفهیم ابوریحان بیرونی، زین‌الاخبار گردیزی، گرشاسب‌نامه اثر اسدی، ثمارالقلوب اثر ثعالبی نشانه‌هایی از بزرگداشت و انجام مراسم خاص در این شب را شاهد هستیم.
وی اظهار کرد: منابع تاریخی از فشار حکومت مذهبی و سیاسی ساسانیان می‌گویند که چگونه برای استواری حکومت خود از مذهب بهره می‌گرفتند و از احیا و ترویج هر گونه اندیشه غیر زرتشتی جلوگیری می‌کردند، یعنی همان اتفاقی که برای مذهب بودیسم در هندوستان پیش آمد و مجبور به مهاجرت از محل تولد خود شد.
رییس پژوهشکده زبان‌شناسی، متون و کتیبه‌ها تصریح کرد: البته قابل ذکر است مضامینی که امروزه در «مهر پشت» آمده قطعا با «میترای مغان مادی» یکی نیست.
اسماعیلی گفت: به هر حال یلدا به عنوان یک جشن مردمی باقی مانده جایی که در قرون پنجم و ششم هجری از آئین‌های این روز حکایت می‌کنند. یلدا مراسمی است که در آن مردم با گردهمایی این شب را بیدار می‌ماندند تا طلوع خورشید را برای سرآغازی نو شاهد باشند.
وی گفت: به هر تقدیر بایستی علت مانایی یلدا را در تولد دوباره خورشید، پیروزی روشنایی بر تاریکی و پایان فصل برداشت محصول دانست که هر کدام دارای تاریخ سترگی است.
وی در پایان مهمانان را با دعایی از «مهر یشت» به خدای پاک سپرد: «می‌ستایمش که ره آورد ما می‌سازد آن بهترین بخشش‌های اهورایی را؛ آزادی و به روزی و رهایی در داوری، تندرستی، پیروزی، پاکی و پارسایی.»
همدلی هدف سفره‌های ایرانی
سید احمد محیط‌طباطبایی، مشاور ریاست پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و رییس ایکوم، دیگر سخنران این نشست نیز هدف تمامی سفره‌های آیینی ایرانی اعم از سوگ و سور را ایجاد وفاق و همدلی افراد اعلام کرد.
وی با اشاره به مراسم حافظ‌خوانی و گرفتن فال در شب یلدا فال را متفاوت از استخاره دانست و تصریح کرد: فال همواره به معنای نیک، گشایش و امید به روشنی در زندگی است.
محیط‌طباطبایی افزود: برخلاف اینکه در داستان و قصه مخاطب دیگران هستند در فال حافظ مخاطب شخصی است که به دیوان حافظ تفأل می‌زند. شب یلدا جزئی از فرهنگ روایی ایرانی‌ها است که روایتگری بر فضای آن احاطه و نقش بسیاری در آیین‌های بومی ایران زمین دارد، روشنی و امیدی که در این شب برای روشنایی خورشید در صبح وجود دارد در زندگی همه ایرانیان وجود داشته باشد.
وی با اشاره به پایان یافتن هفته پژوهش گفت: امید است امسال سال پژوهشی پرباری برای پژوهشگاه بوده و این مرکز بتواند به اعم فعالیت اش که حفظ هویت ایرانی است عمل کند.
محیط‌طباطبایی در ادامه شناخت، حفاظت و معرفی را ارکان میراث فرهنگی دانست و تصریح کرد: معرفی مهمترین رکن میراث فرهنگی است که باید در رأس امور قرار گیرد و هر فردی از این خانواده یک حامل فرهنگی باشد که این از رفتار هر فرد شروع می‌شود.
جای گفتمان علمی یلدا خالی است
علیرضا حسن‌زاده، رییس پژوهشکده مردم‌شناسی دیگر سخنران این نشست با بیان اینکه مردم‌شناسان برخلاف زبان‌شناسان که به بعد تاریخی آئین‌ها توجه دارند به بعد همزبانی آئین‌ها توجه می‌کنند، تصریح کرد: مردم‌شناسان در مطالعات آئینی به دنبال یک نماد مسلط می‌شوند که عنصر کلیدی است و پیام آئین را به شکل دقیق می‌رساند.
وی گفت: در یلدا تقدیس زندگی و رویش را می‌بینیم زیرا که در اینجا خورشید نقش مهمی را بازی می‌کند. شادروان مهرداد بهار می‌گوید در زمستان تولد خورشید را، در سده چهل روزگی و در نوروز بلوغ آن را جشن می‌گیریم.
رییس پژوهشکده مردم‌شناسی اظهار کرد: اگر در نوروز گیاه مطرح است در یلدا خورشید مورد توجه قرار می‌گیرد و هر دو با رویش، تولد و باززایی گره می‌خورند.
وی با بیان اینکه یکی از ویژگی‌های آیین‌ها در مطالعات مردم‌شناسی آئینی این است که انباشت معنایی و نمادها در آن اتفاق می‌افتد، افزود: در این انباشت معنایی که در آئین اتفاق می‌افتد با توجه به گره خوردن کلام و هویت در فرهنگ ایرانی، می‌بینیم که حافظ، مولوی، فردوسی چگونه حضور دارند و هویت ایرانی را بازنمایی و تقویت می‌کنند.
حسن‌زاده با بیان اینکه در ایران، فرهنگ به زبان آئین سخن می‌گوید، تصریح کرد: در این صورت باید از ملت آئین ایرانی سخن گفت. اگر در مباحث جامعه‌شناسی و علوم اجتماعی مدرن از دولت ملت‌ها سخن می‌گویند در ایران با هویت تاریخی که داریم ما با یک ملت آیین روبه‌رو هستیم.
به گفته وی، این قدرت آئین در تقدیس زندگی است که باعث می‌شود یلدا به فرای مرزهای ایران رود به نحوی که خیلی از آئین ها مثل کریسمس و مشابه آن را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
وی گفت: پژوهشکده مردم‌شناسی ۴ همایش نوروز، ۴ همایش محرم و یک همایش رمضان را برگزار کرده و در این میان جای برگزاری همایش یلدا خالی بود که برگزار شد.
حسن‌زاده جای یک گفتمان علمی در خصوص یلدا را خالی دانست و تصریح کرد: کافی است منابع آن را در بانک‌های اطلاعاتی جست‌وجو کنید می‌بینید که میزان حجم مقالاتی که در این زمینه تولید شده به طور مثال قابل مقایسه با نوروز نیست.
وی یلدا را نشانگر نیروی زندگی دانست که در مقابل نیروی مرگ می‌ایستد و ما را در فرهنگ ایرانی به تقدیس زندگی، دوستی و صلح دعوت می‌کند.
حفظ جشن‌ها وظیفه میراث فرهنگی است
اردشیر صالح‌پور، پژوهشگر و عضو اجرایی ایکوم نیز در ادامه با اشاره به اینکه نسبتی ازلی میان اسطوره و آئین است، تصریح کرد: آئین‌ها اسطوره‌ها را زنده نگه می‌دارند و اسطوره‌ها به مدد آئین‌ها زنده‌اند به نحوی که می‌گویند بشر موجودی آئین‌ساز و آئین‌پرور است.
وی با اشاره به اینکه ملت‌هایی که فرهنگ‌پرور هستند این آئین‌ها را پاس می‌نهند،گفت: واژه جشن به یزد و یزدان باز می‌گردد و با برپایی جشن یزدان را ستایش می‌کنیم.
این پژوهشگر با بیان اینکه هفتاد درصد از آئین‌های مسیحیت مدیون میتراییسم است، تصریح کرد: سی درصد مابقی بومی‌سازی است.
صالح‌پور سفره را برای ایرانیان فرهنگ دانست و با اشاره به برخی از نمادهای سفره شب یلدا نظیر انار، هندوانه، گل نرگس و... افزود: چه بسیار فرهنگ و زیبایی شناختی پشت این سفره پنهان شده که باید شناخته شوند.
وی گفت: وظیفه میراث فرهنگی تنها حفظ ابنیه تاریخی نیست بلکه تمامی جشن‌ها نیز میراث فرهنگی هستند و باید پاس داشته شوند.
این مراسم با سخنوری مرشد رضا و صادق طریقت و غزل‌خوانی هنرمندان جنتی و مظفرزاده همراه بود.