فرش «پازیریک» نقشه تمدن ایران باستان

فرهنگ و تاریخ ایران باستان آثار هنری و معماری حیرت‌آور فراوانی از خود به یادگار گذاشته است، از مفرغ‌های غار کلما کره لرستان که بدنه اصلی بسیاری از موزه‌های معتبر اروپایی و امریکایی را تشکیل می‌دهد تا معماری عتیق و باستانی در پاسارگاد، تخت جمشید و... که زبانزد خاص و عام است. اینها تنها گوشه‌ای از فرهنگ پر بار ایران باستان است. اما در میان این همه آثار باستانی و معماری که سراسر ایران و اقصی نقاط جهان را مزین کرده، به‌صورت استثنایی به آثار باستانی و هنری برمی‌خوریم که در حکم دایرةالمعارف فرهنگ ایران باستان هستند و آتشفشان فیاض سمبل‌های پیچیده و تو در توی آن، کشف و رمز گشایی نشده است. قالی پازیریک یکی از این آثار فاخر و یگانه است که ظاهر و بافت و رنگ آن هنرمندان جهان را مبهوت خود کرده و سمبل‌هایش، استادان راز آشنای فرهنگ ایران باستان را. فرشی که برای بیان رمزها و سمبل‌های مغانی آن به سال‌ها وقت نیاز داریم. سمبل‌ها و رمزهای متعدد و پیچیده که نه تنها در دسترس کاشف آن(پروفسور رودنکو) نبوده بلکه در متون درسی رشته فرش کشور ما نیز که مهد قالی پازیریک است هم جایی ندارد.
کاوش در پازیریک سیبری
پروفسور سرگئی رودنکو، باستان‌شناس روس‌ در سال ۱۹۲۹ میلادی -۱۳۰۸ هجری شمسی کاوش در محلی به نام «پازیریک» سیبری واقع در ۸۰ کیلومتری مرز مغولستان در میان کوه‌های آلتایی آغاز کرد. کاوش او از میان یخ‌های گورکان سکایی، در سال ۱۹۴۹.م – ۱۳۲۸ ه.ش منجر به کشف قدیمی‌ترین قالی پُرزدار جهان شد. فرشی از جنس پشم که رنگ‌های اصلی آن عبارت بودند از: قرمز سیر، آبی، سبز، زرد کم رنگ، نارنجی، سبز متمایل به آبی که به رنگ پازیریک معروف است. فرشی در اندازه‌های ۱۸۳×۲۱۰ سانتی متر و با ۳۶۰۰ گره در دسی‌متر مربع که البته بر اثر سال‌ها یخ‌زدگی رنگ آن تغییر یافته است. اثری استثنایی که نه بوسیله ابزار و‌ آلات باستانی بلکه با میلیون‌ها لیتر آب جوش بیرون آورده شد. بافته‌ای ایرانی با قدمتی ۲۵۰۰ ساله که چشم جهانیان را خیره و منطقه گمنام پازیریک را روی اطلس جغرافیایی برجسته نمود. گورستان یخ زده منطقه پازیریک نگاهدار چند هزار ساله شناسنامه فرهنگی و هنری‌ای بود که یک پنجم آن از بین رفته بود.
پازیریک، فرش دیروز و امروز
ایران سرزمین خلق حماسه‌ها و مهد فرهنگ و هنر بوده است. در پیوند تاریخ و هنر، اسناد مکتوب بر این نکته اشاره دارند که حرفه بافت فرش از دیرباز در این سرزمین کهن، با بهترین مواد، زیباترین نقوش بومی و محلی و رنگ‌های چشم نواز در جریان بوده است.
اینک کارشناسان پس از گذشت سال‌ها، این سؤال را مطرح می‌کنند که چگونه قالی ۲۵۰۰ ساله با قالی‌های امروزی برابری می‌کند. مهارت به‌کار گرفته شده در تارو پود پازیریک چنان تکامل یافته است که نمی‌تواند کار یک یا دو نسل باشد. بافت قالی چنین شاخص و ظریف لااقل به ۵۰۰ سال پیشینه و مهارت نیاز دارد. آنها معتقدند، با توجه به سابقه تاریخی بافت فرش در ایران باستان، اسلوب به‌کار رفته در بافت، طراحی و رنگ‌های متنوع و قرینه‌سازی کامل در چارچوب نقشه‌ای متوازن و یکدست که در بافت رعایت شده، این نادره دوران را فرشی ایرانی و امروزی می‌دانند. پروفسور رودنکو، کاشف فرش مذکور، نخستین فردی بود که پس از مطالعات جامع، در کتاب خود با نام «مقابر یخ‌زده سیبری» از ایرانی‌بودن این فرش سخن گفت و از رازهای نهفته در پس‌تمدنی قدیمی و متعالی، موشکافانه پرده برداشته است.
دکتر سیروس پرهام متخصص قالی ایرانی، درباره این نادره دوران چنین می‌گوید: «به سال ۱۹۴۹ مسیحی، سرگئی رودنکو باستان‌شناس روس هنگام کاوش در گورهای اقوام سکایی منطقه پازیریک... به یافتن دست‌بافته‌ای کامیاب شد که تاریخ فرش‌بافی را سر به سر دیگرگون کرد. از میان یخ‌های «گور شماره ۵» پازیریک بیرون آمده بود؛ دو هزار و پانصد ساله، نه همان گره بافته و خوابدار بلکه بسیار ظریف و ریز بافت و به همان اسلوب قالی‌بافی زمان ما. این بزرگ‌ترین کشف تاریخ فرش‌بافی بیش از هر چیز از این حیث یکتایی و اهمیت داشت که یگانه نمونه فرش گره بافته بود (و هنوز هم هست) از عصر هخامنشیان تا یک هزار و پانصد سال بعد از آن. پیدا شدن قالی پازیریک تمامی فرضیه‌های به‌ظاهر استوار و به اصطلاح «آکادمیک» را درباره قدمت قالی‌بافی بی‌اعتبار ساخت و تاریخ آن را به بیش از دو هزار و پانصد سال رساند. پیش از کشف قالی پازیریک (که خدا می‌داند دو هزار و چند صد سال در انجماد کامل محفوظ مانده است) تنها پاره پاره‌هایی از فرش پرزدار به دست آمده بود که عمر هیچ یک به هزار سال نمی‌رسید... با کشف قالی پازیریک به یقین پیوست که هنر و صنعت گره‌بافی قدمتی کمتر از سه هزار سال ندارد، چون چنین فرشی با آن اسلوب پیشرفته به کمال، دست کم پنج قرن سنت قالی‌بافی پشت سر داشته تا بدین‌مرتبه از تکامل رسیده است.»
مهارت خیره‌کننده قالی‌بافان ایرانی
«ماریا خنیینا» (دبیرکل بخش فرهنگ‌های ماقبل تاریخ و مدیر آثار باستانی سیبری در شوروی سابق) در مجله «پیام یونسکو» می‌نویسد: «در سال ۱۹۲۹ اس.‌ای. رودنکو و م.پ. گریازنف از لنینگراد کاوش یک گور قدیمی را که در ارتفاع ۱۶۰۰ متری در پازیریک سیبری قرار داشت، آغاز کردند و این گور در دره اولاکان قرار گرفته که گذر از او دشوار است. کاوش‌های انجام شده در نخستین گورگان یخ زده نتایج بسیار جالبی داشت، زیرا اشیای مدفون در این گورگان از مواد از بین رفتنی درست شده بود، ولی کاملاً محفوظ مانده بود. چهار گورگان یخ زده در سال‌های ۱۹۴۹-۱۹۴۷ به‌وسیله گروه جدید زیر نظر اس.‌ای رودنکو کاوش شد و نتایج آن جنجال به‌پا کرد. وقتی از گورهای یخ‌زده پازیریک فرش‌ها، لباس‌ها، اجساد مومیایی، یک ارابه، اسب‌هایی با زین و برگ شاهوار، وسایل آشپزخانه،‌آلات موسیقی و غیره بیرون آمد که همه متعلق به بیش از ۲۵۰۰ سال پیش بود، نام پازیریک که تا آن زمان ناشناخته بود، شهره آفاق شد... در میان گنجینه‌های کشف شده در پازیریک، بخصوص یک قالی پشمی با گره‌های محکم و رنگ‌های زنده، شهرت دارد. این فرش که تقریباً چهار گوش است در حدود ۲ متر مربع وسعت [حدود ۴ متر مربع مساحت] دارد و تصویر سوارکاران، آهوان در حال چرا، جانوران افسانه‌ای با سر عقاب و بدن شیر بر آن نقش بسته‌اند و حاشیه‌ای گلدار آن را زینت بخشیده است. این قدیم‌ترین قالی دنیاست که گواه مهارت خیره‌کننده قالی‌بافان ایرانی است.»
منطقه پازیریک که این قالی در آنجا کشف شده، فاقد پیشینه تمدن والایی است، این قالی و سایر اقلام ظریف از ایران و جاهای دیگر خریداری و دادوستد می‌شده است.
پروفسور هانس ای. وولف آلمانی در کتاب «صنایع دستی کهن» در این‌باره می‌نویسد: «این قالی نسج بسیار ظریفی دارد و در هر اینچ مربع [۵/۲ سانت در ۵/۲ نیم سانت] ۵۷۰ گره خورده در صورتی که قالی‌های پشمی خرسک امروزی ۸۰ گره و بهترین قالی ابریشمی ۸۰۰ گره دارد. گره‌های قالی قیورد و از نوع گره‌های به اصطلاح تُرکی است. اگر در نظر بگیریم که سکاها و ترک‌ها در آسیای مرکزی همسایه بودند، این سؤال پیش می‌آید که از ترک‌ها و ایرانیان کدام یک مبدع و مبتکر قالی‌بافی بوده‌اند؟ جزئیات طرح قالی نشان می‌دهد که بی‌هیچ گفت‌و‌گو این قالی ایرانی است.»
پازیریک قدیمی‌ترین فرش جهان در حال حاضر در موزه آرمیتاژ سن‌پترزبورگ روسیه نگهداری می‌شود.