ادیب-سیاست مدار ایرانشهری یا نیمه دوم دیکتاتور؟!

محمدعلی فروغی نقشی محوری در انقراض حکومت قاجارها و روی کار آوردن رضاخان ایفا کرد / داوری درباره زندگانی و فعالیت های او نمونه آشکاریست از داوری زردشتی گونه ایرانیان/ فروغی به زبان و ادب فارسی عشق می ورزید و آن را آیینه تمام نمای فرهنگ قوم ایرانی می دانست اما این به معنای انکار گرایش ناسیونالیستی و باستان گرایانه او نیست / علایق و فعالیت های علمی و ادبی فروغی تنها چهره او نبود. چهره دوم فروغی فعالیت های گسترده سیاسی او در برشی بسیار حساس از تاریخ ایران است/ به نظر می رسد در برنامه بریتانیا برای کنار نهادن قاجارها و روی کار آوردن یک دیکتاتور نظامی نقشی محوری به او محول شده باشد / صرفنظر از تحلیل های جماعتی که وقایع تاریخ معاصر را جز در بستر توطئه فلان فرقه و نقشه های بهمان کشور خارجی تفسیر و روایت نمی کنند؛ از مناقشه برانگیزترین موارد در کارنامه سیاسی فروغی است که چگونه فروغیِ لیبرال و ادیب اکنون جاده صاف کن استبداد و دیکتاتوری یک نظامی کم دانش گشته که در دوره او بساط مشروطیت، انتخابات، روزنامه ها و نهادهای مدنی مستقل یا به صورت کامل برچیده شد و یا جز نام و صورتی از آن باقی نماند؟
محمدعلی فروغی از مهمترین شخصیت های سیاسی تاریخ معاصر است که به رغم باورهای عمیق تجددطلبانه و منش لیبرالیش، به سبب روحیه محافظه کاری و رویه عملگرایانه ، ۴۰سال از مجموع ۶۷ سال عمر خود را در بالاترین مناصب سیاسی از وکالت و ریاست مجلس گرفته تا وزارت و نخست وزیری سپری کرد. وی نقشی محوری در انقراض حکومت قاجارها و روی کار آوردن رضاخان ایفا کرد؛ اما علی رغم همه خدماتش به دستگاه حکومت پهلوی، به بهانه ای مورد غضب و بی مهری رضاشاه قرار گرفت و به مدت ۷سال خانه نشین شد. با حمله ارتشهای متفق به کشور در شهریور ۱۳۲۰ که هیمنۀ رضاشاه به یکباره فرو ریخت و از مجلس انتصابی و دولتمردان سرسپرده او نیز کاری برنمی آمد؛ رضاشاه شخصا به در خانه فروغی رفت تا بلکه به سبب تجربه و هوش سیاسی بالا و البته مناسبات ویژه اش با دولتمردان انگلیسی توافقاتی مرضی الطرفین به دست آید و خطر بیرون رفتن حکومت از چنگ خاندان پهلوی برطرف شود.
محمدعلی فروغی (۱۲۵۴-۱۳۲۱ خورشیدی؛ ملقب به ذُکاءالمُلک دوم) روشنفکر، مترجم، ادیب، فیلسوف، تاریخ‌دان و سیاست‌مدار مشهور ایرانی است که داوری درباره زندگانی و فعالیت های او نمونه آشکاریست از داوری زردشتی گونه ایرانیان! همانگونه که ایرانیان باستان همه عالم را به دو ساحت خیر و شر تقسیم کرده بودند و تحولات عالم را جز ستیز دایمی میان دیوها و فرشته ها نمی دیدند، گویی این گونه از ارزش داوری چنان در تار و پود اندیشه آنها تنیده شده که به دشواری بتوانند در مورد یک شخصیت یا پدیده تاریخی/ سیاسی/ اجتماعی و ... دیدگاهی نسبی گرایانه از خود نشان دهند. از این رو معمولا روایت هایی مورد استقبال عموم قرار می گیرد که در آن به صراحت تکلیف مخاطب درباره خیر مطلق یا شر مطلق بودن پدیده یا شخصیتی مشخص شده باشد.
محمدعلی فرزند محمدحسین فروغی ( ذکاءالملک اول) بود که در دوره مظفرالدین شاه نخستین روزنامه غیردولتی داخل کشور را منتشر کرد و فروغی جوان نیز در آن مقاله می نوشت. وی که از برجسته ترین دانش آموختگان دارالفنون و از ۱۷سالگی استاد تاریخ و فلسفه آنجا بود، به سبب تسلطش به زبان های فرانسوی، انگلیسی، عربی و تا حدی آلمانی به ترجمه و تالیف کتابهای گرانبهایی در زمینه حقوق، علم سیاست و اقتصاد دست زد که هریک از این کتابها برای ماندگار کردن نام او کافی بودند. همچنین از فروغی آثار ارزشمندی از تصحیح برجسته ترین متون ادب فارسی و ترجمه و تالیف کتابهایی ارزشمند در باب تاریخ، علم سیاست و فلسفه برجای مانده است که نشان از میزان پشتکار و شدت علایق علمی و ادبی اوست. خود وی می نویسد: «این‌ جانب‌ که‌ همه‌ عمر گرفتار مشاغل‌ دولتی‌ بودم‌ از آنجا که‌ به‌ علم‌ و معرفت‌ عشق‌ داشتم‌ و نیز اشتیاق‌ به‌ اینکه‌ تا بتوانم‌ کار تحصیل‌ علم‌ را بر دانش‌پژوهان‌ آسان‌ کنم‌ تفنن‌ و تفریح‌ خود را در تألیف‌ و ترجمه‌ کتب‌ یافتم‌ و از جمله‌ هوس‌ها که‌ در دل‌ پروردم‌ این‌ بود که‌ حکمت‌ قدیم‌ و جدید را به‌ دسترس‌ طالبان‌ علم‌ بگذارم»
فروغی به زبان و ادب فارسی عشق می ورزید و آن را آیینه تمام نمای فرهنگ قوم ایرانی می دانست. همین علاقه و اعتقاد بود که باعث شد در دوره رضاشاهی بانی فرهنگستان ادب فارسی شود و به احیای زبان فارسی و پیراستنش از لغات بیگانه همت بگمارد . برخلاف باور برخی، فرهنگستان تحت مدیریت او برای پالایش زبان فارسی از واژگان عربی ایجاد نشده بود بلکه خود فروغی اصرار داشت نه تنها استثنایی بین کلمات عربی و اروپایی نیست بلکه اگر واژه ای از عربی در زبان فارسی وجود دارد که هم زیبا و شیواست و هم معادل فارسی بهتری ندارد، نباید برای آن جایگزین سازی کرد. البته این به معنای انکار گرایش ناسیونالیستی و باستان گرایانه او نیست و برخی آراء او مثلا در نطقی که به مناسبت تاج گذاری رضاشاه ایراد کرد و یا پاره ای از اقداماتش مانند برگزاری جشن هزاره فردوسی ، تشکیل انجمن آثار ملی ، تجدید ساختمان آرامگاه حافظ و تعمیر بنای سعدی و ... نشان داد که مجدانه در پی ایجاد یک گفتمان ناسیونالیستی باستان گرا در ایران است.
با این حال علایق و فعالیت های علمی و ادبی فروغی تنها چهره او نبود. چهره دوم فروغی فعالیت های گسترده سیاسی او در برشی بسیار حساس از تاریخ ایران است. فروغی در کنار برخی شخصیت های سیاسی دیگر به ویژه تیمورتاش و علی اکبر داور از مهمترین عناصر برکشیدن رضاخان به سلطنت بودند و بدون تردید بدون همراهی اینان رضاخان نمی توانست بساط سلطنت قاجاریه را به چنان سادگی برچیند و برنامه هایش را ( که در حقیقت برنامه های همین جمع بودند) اجرایی کند. به توصیف یکی از رجال «فروغی شخصیتی شیفته اروپائیان ولی مردی خردمند، قابل اعتماد و با حسن نیت بود.» وی همچنان که شیفته فلاسفه سیاسی انگلیس بود نسبت به نقش بریتانیا در تحولات جهانی نظر کاملا مثبتی داشت؛ از این رو به نظر می رسد در برنامه بریتانیا برای کنار نهادن قاجارها و روی کار آوردن یک دیکتاتور نظامی نقشی محوری به او محول شده باشد. اهمیت فروغی در روی کار آمدن رضاخان تا بدان حد بود که وی با تیمورتاش (دست راست رضاخان) در روز مراسم تاج گذاری رضاشاه در یک کالسکه سوار بودند. نطق تاجگذاری را هم او خواند و بلافاصله از سوی رضاشاه به مقام نخست وزیری منصوب شد.
این موضوع از مناقشه برانگیزترین موارد در کارنامه سیاسی فروغی است که چگونه فروغیِ لیبرال و ادیبی که معلم مخصوص سلطان احمدشاه قاجار بود و به باور بسیاری روحیه دموکرات احمدشاه بابت تاثیر عمیقی بوده که از این معلم خود پذیرفته بود، اکنون جاده صاف کن استبداد و دیکتاتوری یک نظامی کم دانش گشته که در دوره او بساط مشروطیت، انتخابات، روزنامه ها و نهادهای مدنی مستقل یا به صورت کامل برچیده شد و یا جز نام و صورتی از آن باقی نماند؟
صرفنظر از تحلیل های جماعتی که وقایع تاریخ معاصر را جز در بستر توطئه فلان فرقه و نقشه های بهمان کشور خارجی تفسیر و روایت نمی کنند؛ لازم است به این نکته توجه شود که محمدعلی فروغی جزو آن دسته از روشنفکران وقت بود که با مشاهده هرج و مرج سیاسی ناشی از به بن بست رسیدن پروژه مشروطه خواهی به این نتیجه رسیده بودند که اساسا مشروطیت و دموکراسی در جوامعی چون ایران پیش نیاز مهمی به نام امنیت و یکپارچگی ملی دارد. ایده موسوم به «استبداد منور» که بر اساس آن از روی کار آمدن یک دیکتاتور مصلح حمایت می شد تا به وسیله او و با اعمال سیاست مشت آهنین، نیروهای گریز از مرکز را به اطاعت واداشته و موانع تاریخی تجدد را از سر راه بردارند محصول فعالیت های فکری همین بخش از روشنفکران ایرانی بود. اما نکته ای که این جماعت نسبت آن بی توجهی کردند ذاتِ قدرت مطلقه بود که نه شریک می پذیرفت و نه رقیب! حتی اگر آن شریک؛ ادیب وطن دوست، سیاستمدار محافظه کار و فیلسوف سرد و گرم چشیده ای چون فروغی باشد که برخی او را به سبب همین ویژگیها نیمه مکمل رضاشاه می دانند.
تمامیت خواهی و استبداد مطلقه رضاشاه باعث شد تا آن هسته اصلی به قدرت رساندن و تثبیت قدرت مطلقه به تدریج گرفتار شک و غضب دیکتاتور شوند. تیمور تاش در زندان کشته شد، علی اکبر داور خودکشی کرد و فروغی به سبب وساطت به نفع داماد خود که به ناحق گرفتار حکم اعدام شده بود، مغضوب و با توهین و تمسخر شاه که او را «زن ریش‌دار» خواند، خانه نشین شد. برخی از صاحبنظران معتقدند با توجه به اینکه فروغی سالها نظریه پرداز حکمرانی دموکرات و لیبرال بود و با توجه به مسوولیت ذاتی او بابت روی کار آوردن رضاشاه، او نه تنها نمی بایست با شاه در تعطیل کردن روزنامه ها و انجمن ها و از معنا تهی کردن مشروطیت همراهی می کرد بلکه می بایست در مقابل چنان اقداماتی اعتراض و مقاومت درخوری انجام می داد. موضوعی که بعدها از سوی نزدیکترین کسانش هم مورد سرزنش قرار گرفت. اما فروغی که سیاست مدارانی چون مصدق را "هوچی و انتریک باز" می دانست، در دفاع از خود پاسخ گفته بود: «گول خوردم. این مرد در ابتدای سلطنت دم از قانون می زد و می گفت همه کارها باید در پناه قانون باشد، نباید کسی کار غیرقانونی انجام دهد. حال فهمیدم که آن گفته ها و تظاهرات برای اغفال بنده و امثال بنده بوده است»
به نقل از روزنامه ایران مورخه ۱۳۹۵/۰۹/۱۶