اصرار بر فراموشی میراث شرقی

با سقوط امپراطوری عثمانی در پایان جنگ جهانی اول در ۱۱ نوامبر ۱۹۱۸ میلادی، «مصطفی کمال پاشا» متولد سال ۱۸۸۸ سالونیک یونان، بر بقایای آن سرزمین در آسیای کوچک، رهبری بی‌رقیب بود که با همفکران خود برای شروعی دوباره از هیچ کوششی دریغ نکرد: «ما از شرق آمده‌ایم اما به‌سوی غرب می‌رویم» مانیفست و بیانیه مهمی بود که مصطفی کمال پاشا با انتشار آن در همان ابتدای کار، نگرش خاص خود را به برنامه‌های نوسازی آشکار کرد. در نظر او راه نجات ترکیه، فراموش کردن میراث شرقی و اجرای اصلاحات با الهام از تمدن غربی بود؛ دیدگاهی که او از آغاز ریاست ‌جمهوری خود در ۲۹ اکتبر۱۹۲۳ تا هنگام مرگ و پایان ریاست خود در ۱۰ نوامبر ۱۹۳۸ به آن پایبند ماند.
تفکرغرب‌گرایی که میان رهبران نوسازی در عصر عثمانی بسیار طرفدار داشت، در حکومت آتاتورک بیش‌از پیش اهمیت یافت و اولویت نخست اصلاح‌طلبان شد. آنها در آغاز با رسمی کردن جمهوری لائیک به‌جای نظام پادشاهی و خلافت اسلامی، رویکرد خود را در عرصه سیاسی تبیین کردند. پس از آن، کوشیدند هر جنبه‌ای دیگر از زندگی مردم را دگرگون کنند؛ «از گفتار تا نوشتار، از لباس تا هنر، از اصول تاریخی تا تعریف زمان، از تلقین حس تعلق داشتن به چیزی تا ساخت هویت» از میان این برنامه‌‌ها در جستار کنونی به وضعیت دانش تاریخ‌ در عصر آتاتورک به اختصار نظر شده است.
نگاهی نو ‌به هویت ترکان با فاصله گرفتن از آرمان‌های مرسوم در دوره عثمانی، مانند عثمانیسم، پان‌اسلامیسم یا پان‌تورانیسم از مهم‌ترین برنامه‌های اصلاحی در دوران مصطفی کمال پاشا بود. در این برهه به‌جای اندیشه‌های یادشده بر نوعی ناسیونالیسم ترکی با گرایش به فرهنگ باستانی تأکید شد که برای تبیین آن، مطالعات تاریخی ضرورت بسیار داشت. مصطفی کمال پاشا علاقه‌مند به تدوین تاریخی بود که مطابق آن در باب نقش ترکان در بنیان و توسعه تمدن بزرگ‌نمایی شود. برای این منظور پاداش و جایزه نیز در نظر گرفت. او به جذب مورخانی تمایل داشت که در پژوهش خود، مبدأ تاریخ بشری را به ترکان نسبت دهند و ترک‌تباران را بیش از هر‌نژاد و قوم دیگری در توسعه تمدن بشری تأثیرگذار بدانند. در کنار تمجید از قوم ترک، کم‌اهمیت جلوه دادن اسلام یا هویت دینی هم ضرورت داشت. ترک بودن چنان مهم بود که در ۲۴ نوامبر۱۹۳۴ یعنی هم‌زمان با لزوم انتخاب نام‌خانوادگی در کشور ترکیه، «مصطفی کمال، آتاتورک» یا «پدر ترکان» نامیده شد.
«جمعیت تاریخ ترکیه» از جمله نهادهای پراهمیتی بود که نگارش تاریخ این کشور را برعهده داشت. با نظارت این نهاد چندین گروه تحقیقاتی شکل گرفت، بر اساس آن تاریخ‌پژوهان به نوشتن تاریخی موظف بودند که با اهداف سیاسی و ناسیونالیستی دولت مطابقت داشته باشد. جمعیت در پژوهش‌های خود از آثار مورخان ترک و غیرترک سود می‌جست. آنکارا، یالووا و دلمه‌باغچه سه مرکز اصلی آنها بود. ناظر این مجموعه مطالعات نیز کسی جز آتاتورک نبود. او نتیجه تحقیقات را می‌خواند سپس به مورخان گوشزد می‌کرد که کدام بخش‌ها باید حذف شود و چه بخش‌های تازه‌ای باید اضافه گردد. «تورک تاریخینین آنا خط لری» یا «اولین خطوط کلی تاریخ ترکیه» از نخستین کتاب‌های چاپ‌شده در «جمعیت تاریخ ترکیه» بود.
آموزش تاریخ در مدارس از مهم‌ترین دغدغه‌های آتاتورک بود که در این حوزه نیز متناسب با اهداف او آثار مهمی نگاشته شد. «خطوط اصلی» حاصل پژوهش گروهی از مورخان بود که بر اساس آن مبانی کتاب‌های درسی در مقطع پانزده تا هجده سال مشخص و تبیین شده بود. مطابق بخشی از این اصول، آموزگاران تاریخ وظیفه داشتند جایگاه قوم ترک را در عصر باستان مهم جلوه دهند و یادآور شوند که مؤسسان تمدن بشری و توسعه‌دهندگان آن ترک‌نژادها بودند. دانش‌آموزان باید اسامی شاهان هیتی را از حفظ می‌کردند. طبق تحقیقات انجام‌شده در جمهوری ترکیه، مردم این کشور به اقوام باستانی هیتی منسوب بودند. در این درس‌ها از امپراطوران عثمانی انتقاد و ویژگی‌های منفی آن سلسله برجسته می‌شد. همچنین در این تاریخ غیرعلمی و ساختگی، اسلام نه سرتاسر تاریخ قوم ترک، بلکه تنها حادثه‌ای از هزاران رویداد کوچک و بزرگ بود.

منابع:
*‌ بروکلمان، کارل، ۱۳۴۶، تاریخ دول و ملل اسلامی، ترجمه هادی جزایری، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب
*‌ دلیرپور، پرویز، ۱۳۹۴، نظامیان و سیاست (رشته علوم سیاسی)، تهران، دانشگاه پیام نور
*‌ هانی اوغلو، شکری، ۱۳۹۵، سقوط امپراطوری و تولد جمهوری؛ نگاهی به نقش آتاتورک در پیدایش ترکیه، ترجمه، رضا جوادی، تهران، لوح فکر
*‌ مانگو، آندرو، ۱۳۹۴، آتاتورک، ترجمه، هوشمند دهقان، تهران، پیام امروز