یادی از اندیشه زرین

زنده یاد عبدالحسین زرین کوب از آن نوادری بود که هم به سیاق حکمای پیشین در چند زمینه علمی صاحبنظر و سرآمد بود و هم مسلط و مجهز به علم نوین و بینش دانشگاهی و امروزی بود .گواه این ادعا تالیفات پرشمار ایشان در تاریخ و اندیشه و ادبیات و عرفان و نگاه دقیق علمی و آکادمیک وی در این آثار است.
در این نوشته کوتاه امکان پرداختن به شخصیت و شان علمی ایشان به هیچ روی امکان پذیر نمی باشد ،اما در آستانه سالروز خاموشی این دانشمند بزرگ ،یادآوری گوشه هایی از مجاهدت ها و تلاش های علمی ایشان،کمترین کاری است که در نکوداشت شخصیت بزرگ میتوانیم انجام دهیم.
دکتر عبدالحسین زرین‌کوب در ۲۷ اسفند سال ۱۳۰۱ در بروجرد زاده شد. تحصیلات ابتدایی را در زادگاه خویش به پایان برد. تحصیل در دوره متوسطه را تا پایان سال پنجم متوسطه در بروجرد ادامه داد و به‌دنبال تعطیلی کلاس ششم متوسطه در تنها دبیرستان شهر، برای ادامه تحصیل به تهران رفت. رشته ادبی را برگزید و در سال ۱۳۱۹ تحصیلات دبیرستانی را به پایان برد. سال بعد به بروجرد بازگشت و به تدریس در دبیرستان‌های خرم‌آباد و بروجرد پرداخت. در این دوران، درس‌های مختلف از تاریخ و جغرافیا و ادبیات فارسی تا عربی و فلسفه و زبان خارجی را تدریس می‌کرد. در همین دوره، نخستین کتاب او به نام فلسفه، شعر یا تاریخ تطور شعر و شاعری در ایران در بروجرد منتشر شد.
در سال ۱۳۲۴، پس از آن‌که در امتحان ورودیِ "دانشکده علوم معقول و منقول" و "دانشکده ادبیات" حائز رتبه اول شده‌بود، وارد رشته ادبیات فارسی دانشگاه تهران شد. در سال ۱۳۲۷، دوره لیسانس ادبیات فارسی را با رتبه اول به پایان رساند، و سال بعد وارد دوره دکتری رشته ادبیات دانشگاه تهران شد. در سال ۱۳۳۴ از رساله دکتری خود با عنوان نقدالشعر، تاریخ و اصول آن، که زیرنظر بدیع‌الزمان فروزانفر تألیف شده‌بود، با موفقیت دفاع کرد. دکتر زرین‌کوب در سال ۱۳۳۰ در کنار عده‌ای از فضلای عصر، همچون محمد معین، پرویز ناتل خانلری، غلامحسین صدیقی و عباس زریاب خویی برای مشارکت در طرح ترجمه مقالات دائرةالمعارف اسلام (طبع هلند) دعوت شد.
از سال ۱۳۳۵ با رتبه دانشیاری کار خود را در دانشگاه تهران آغاز کرد و عهده‌دار تدریس تاریخ اسلام، تاریخ ادیان، تاریخ کلام و تاریخ تصوف در دانشکده‌های ادبیات و الهیات شد. دکتر زرین‌کوب چندی نیز در "دانشسرای عالی تهران"و "دانشکده هنرهای دراماتیک" به تدریس پرداخت. وی از سال ۱۳۴۱ به بعد، در فواصل تدریس در دانشگاه تهران، در دانشگاه‌های آکسفورد، سوربن، هند و پاکستان، و در سال‌های ۱۳۴۷ تا سال ۱۳۴۹ در آمریکا به‌عنوان استاد میهمان در دانشگاه‌های کالیفرنیا و پرینستون به تدریس پرداخت.
آثار مکتوب و مطبوع شادروان عبدالحسین زرین کوب، هم به لحاظ کمیت، و هم به لحاظ کیفیت جایگاه ارزشمندی در میراث علمی و آکادمیک ایران دارد و بسیاری از آثار ایشان افقهای نو پیش چشم محققان تاریخ و ادب ایران گشود و الهام بخش صدها کتاب و مقاله و رساله های دانشگاهی شد ه است .
تقریبا هر فردی که اندک علاقه ای به مطالعه تاریخ ایران داشته باشد نام "دو قرن سکوت" را شنیده و یا آن را خوانده است چرا که سرنوشت مردمان یک امپراتوری باستانی شکست خورده ،پس سده های طولانی اقتدار و عظمت هر ذهن کنجکاوی را مشغول می کند ،خاصه آنکه این مردمان پیشینیان ما باشند ." دو قرن سکوت "کتابی درباره سرگذشت ایران در دو سده نخست پس از سلطه اعراب مسلمان است. نام کتاب به خفقان و سکوت حاکم بر ایران در آن دو قرن اشاره دارد."دو قرن سکوت"، تاریخ حوادث سیاسی و اجتماعی ایران است در دو قرن آغازین اسلام است، آنچه در آن دو قرنی که از سقوط دولت ساسانی تا روی کار آمدن دودمان طاهریان (نخستین دودمان ایرانی پس از اسلام) بر ایران گذشت. تاریخ این دو قرن ایران را، پیش از این نویسندگان و تاریخ‌نویسان به اجمال و اختصار بیان کردند و فقط به ذکر این مطلب اکتفا کردند که در تمام مدت این دو قرن، ایران در زیر سلطه بود و چنان تحت استیلای اعراب قرار داشت که مردم ایران حتی خط و زبان خود را فراموش کردند. در صورتیکه که این دو قرن روزگار انقلاب‌ها و کشمکش‌های مهم بوده‌است.
پس از نخستین انتشار در زمان پهلوی دوم، به سرعت چاپ اول "دو قرن سکوت" نایاب می‌شود. زنده یاد زرین‌کوب به تجدید چاپ رضایت نمی‌دهد تا در فرصت مناسب به تجدید نظر درباره کتاب بپردازد. پنج سال وقت و انرژی صرف می‌کند و منابع متعدد را از دیده می‌گذارند تا در اردیبهشت ۱۳۳۶ متن گسترش یافته و تجدید نظر شده اثر از سوی انتشارات امیرکبیر منتشر می‌شود. او در مقدمه ویرایش دوم، برخی از انتقادات ویرایش اول کتاب را ناشی از جوانی و تعصب خود در آن هنگام می‌داند.
از فروردین ۱۳۳۶ متن "دو قرن سکوت" از چاپ دوم به بعد تغییر نکرد و چاپ‌های بعدی بر پایه همین متن انجام شده‌است. "

دو قرن سکوت" پس از انقلاب بطور رسمی توسط انتشارات جاویدان منتشر شد

که هفته بعد از انتشار جمع‌آوری شد. سرانجام پس از گذشت بیست سال از پیروزی انقلاب، کتاب "دو قرن سکوت" مجوز چاپ گرفت و انتشارات سخن، چاپ نهم آن را منتشر کرد. در مصاحبه‌ای که دو سال قبل از درگذشت زرین‌کوب با ایشان انجام گرفت، در پاسخ به سؤال "کدام‌یک از آثار خودتان را بیشتر دوست دارید؟" کتاب "دو قرن سکوت" را نام برد .دامنه وسیع علاقه مرحوم عبدالحسین زرین کوب موضوع تاریخ و تاریخ‌نگاری، به‌خصوص موضوع ایران بود. مرحوم زرین‌کوب درباره مسائل و موضوعات متعددی تحقیق می‌کرد اما ازجمله موضوعاتی که از دوره جوانی برایش بسیار اهمیت داشت، مساله ایران بود. البته در بعضی از آثار، ایشان به تاریخ و تمدن اسلام و مسائل مربوط به آن هم پرداخته است. تالیفات وی هم تاثیر‌گذار بود و هم توانست در روند تاریخ‌نویسی ایران جای باز کند. ما هم به این سبک و سیاق تاریخ‌نویسی بسیار احتیاج داریم. آثار صرفا پژوهشی و آکادمیک فقط به کار پژوهشگران و دانشگاهیان می‌آید و مردم عادی را از دانستن تاریخ کشورشان محروم می‌کند اما آثار مرحوم زرین‌کوب دست مردم عادی را هم می‌گیرد و به تاریخ ایران و اسلام با زبانی ساده نگاهی عمیق می افکند .
شادروان زرین کوب پس از سالها تلاش خستگی ناپذیر و باقی گذاشتن آثار پر شمار و ارزشمندی در تاریخ و تصوف و ادبیات در ۲۴ شهریور ۱۳۷۸ پس از تحمل یک دوره بیماری چهره در نقاب خاک کشید تا جامعه علمی ما شاهد از دست دادن یکی دیگر از بزرگان خود باشد .