کارخانه آدم سازی یوروپ (اروپا)

خبط کلى صدارت میرزا آقاخان این بود که عهد خاقان مغفور [فتحعلی شاه] را میزان آئین مملکت‏دارى قرار داده بود. متصل اعمال آن ایام را شاهد مى‏آورد و معایب آن عهد را سند ترقى عهد خود قرار مى‏داد. خیال مى‏کرد که واقعاً عهد خاقان مغفور سى سال قبل از این بوده است. غافل از این بوده که از آن عهد تا امروز پانصد سال [!؟] گذشته است. نقشه آسیا را در پیش خود بگذارید تاریخ این صد سال گذشته را باز نمائید و روش این دو سیل هایی را که از کلکته و پطرزبورغ رو به ایران راه افتاده، درست تحقیق نمائید و ببینید این دوسیل که در اول محسوس نبودند در اندک مدت چقدر بزرگ شدند، چه شهرها را خراب کردند و چه دولت‏ها را غرق نمودند و پس از تحقیق هر گاه بتوانید که خود را از عقاید عوام فى‏الجمله بالاتر بکشید و از آن بلندى، درجه سرعت این دو سیل را که از یک طرف به تبریز و استرآباد رسیده و از طرف دیگر داخل هرات و سیستان شده معین نمائید و بعد به من بگوئید که از عمر این دولت چند دقیقه باقى مانده است.

وزراى ایران قدمت تاریخ ایران را سد جمیع بلاها مى‏دانند. هر چه فریاد مى‏کنى سِیل رسید، مى‏گویند سه هزار سال است همین طور بوده‏ایم و بعد از این هم خواهیم بود.

سرکار وزیر؛ آنوقتى که شما در آسیا به طور دلخواه خود سلطنت مى‏کردید، آنوقت کسى دویست فرسخ راه را در ده ساعت طى نمى‏کرد. آن وقتى که انتظام دولت را به وَقر بى‏معنى و قـُطر شکم مى‏دانستند، آن ایام مدتى است گذشته است. حالا در سه هزار فرسخى ایران یک قلعه آهنى مى‏سازند و مى‏آیند محمّره را در دو ساعت منهدم مى‏کنند. حالا در مقابل اقتدار دول همجوار نه الفاظ عربى به کار مى‏آید، نه استخوانهاى اجدادى، حالا چیزى که لازم داریم علم است و بصیرت. هزار قصیده عربى حفظ داشته باشید و هزار فرمان نجابت ابراز نمائید، باز نخواهید فهمید که دولت ساردانیا که از آذربایجان کوچکتر است و ده سال قبل از این دوازده کرور [پانصد هزار تومان] مالیات داشت، چطور شد که حالا سى کرور مالیات دارد. مى‏دانم خواهید فرمود ولایت را نظم دادند، مردم را آسوده ساختند، مملکت را آباد کردند. این الفاظ را ردیف‏کردن آسان است، اما وقتى که از شما بپرسند: راهِ آبادىِ ولایت کدام است، همان الفاظ بى‏معنى را خواهید گفت که هر احمقى در هر ایام گفته است.

عقل تنها براى وزارت این ایام کافى نیست. میرزا آقاخان از اغلب وزراى فرنگ بلاشک عاقل‏تر بود، با وصف این هرگاه ادنى‏ محرّر ِِ [کارمند دون پایه] وزارتخانه‏هاى فرنگ به جاى میرزا آقاخان [صدراعظم‏] مى‏شد هزار بار بهتر از او وزارت مى‏کرد. اگر به یک رعیت بسیار عاقل دهات سیستان کسى بگوید در ده ساعت از کرمان مى‏توان رفت به هرات، خواهد خندید.

اگرچه اکثر از رجال دولتِ علیّه برحسب نجابت با دویست نفر فراش راه مى‏روند و اگرچه برحسب فهم دو هزار بیت شعر عربى مى‏دانند، ولى در مراسم ترقیات مملکت‏دارى [با] سیستانى مزبور هیچ فرقى ندارند. مثلا هزار بار فریاد بکنید که در دو سال مالیات مازندران را مى‏توان با کمال آسانى به دو کرور رسانید، باز خواهند گفت: در ایام انوشیروان هم چنین چیزى نبوده است. بلى در ایام انوشیروان لفظ انگلیس وجود نداشت حالا چند نفر تاجر انگلیسى در خانه خود مى‏نشینند و به همان تدابیرى که شما منکر هستید در پنج هزار فرسخى وطن خود به قدر ده مقابل دولت انوشیروان را مطیع و مملوک خود مى‏کنند. بلى اکثر عقاید و اعمال ملل فرنگ در ظاهر خلاف عقل مى‏نماید ولى اگر ما بخواهیم فقط به عقل طبیعى خود حرکت کنیم منتهاى ترقى ایران مثل ایام کیومرث خواهد بود.

علم وراى عقل است. هرگاه اوضاع فرنگ را به حالت چهار هزار سال قبل از این برگردانند، وزراى ایران به زور عقل خود عالم را مسخر خواهند کرد اما امروز درجه اجتماع علوم بشرى به جایى رسیده که عقل طبیعى در تصور آن حیران است.

مثلا هرگاه دو هزار نفر آدم بسیار عاقل ایرانى جمع بشوند و تا یک سال با هم خیال بکنند که بانک چه چیز است، یقیناً در اولین نقطه آن معطل خواهند ماند. عقل فرنگى به هیچ وجه بیشتر از عقل ما نیست، حرفى که هست در علوم ایشان است و قصورى که داریم این است که هنوز نفهمیده‏ایم که فرنگى‏ها چقدر از ما پیش افتاده‏اند. ما خیال مى‏کنیم که درجه ترقى آنها همانقدر است که در صنایع ایشان مى‏بینیم و حال آنکه اصل ترقى ایشان در آئین تمدن بروز کرده است و براى اشخاصى که از ایران بیرون نرفته‏اند، محال و ممتنع است که درجه این نوع ترقى فرنگ را بتوانند تصور نمایند. این مطلب عمده را نمى‏توان بیان بکنم مگر به تشبیه مطالب مأنوس.

کارخانجات یوروپ بر دو نوع است: یک‏ نوع آن را از اجسام فلزات ساخته‏اند و نوع دیگر از افراد بنى‏نوع انسان ترتیب داده‏اند. مثلا از چوب و آهن یک کارخانه ساخته‏اند که از یک طرف پشم مى‏ریزند و از طرف دیگر ماهوت برمى‏دارند. و همچنین از بنى‏نوع انسان یک کارخانه ساخته‏اند که از یک طرف اطفال بى‏شعور مى‏ریزند و از سمت دیگر مهندس و حکماى کامل بیرون مى‏آورند. محصول کارخانجات فلزى کم‏وبیش در ایران معروف است، مثل ساعت و تفنگ و تلگراف و کشتى بخار. از وضع ترتیب این قسم کارخانجات فى‏الجمله اطلاع داریم. اما از تدابیر و هنرى که فرنگیها در کارخانجات انسانى به کار برده‏اند اصلا اطلاعى نداریم. مثلا هیچ نمى‏دانیم که الان در لندن یک کارخانه هست که اگر از پانصد کرور مالیات دیوان کسى ده تومان بخورد، در آن کارخانه لامحاله معلوم مى‏شود و نیز در پاریس چنان کارخانه‏اى هست که اگر در میان هفتاد کرور نفس، به یکى ظلم بشود حُکماً در آنجا بروز مى‏کند و همچنین کارخانه‏اى دارند وقتى که ده کرور پول در آنجا بریزند بعد مى‏توانند صد و بیست کرور پول نقد از همان کارخانه بیرون بیاورند و خرج کنند.

ملل یوروپ هر قدر که در کارخانجات و فلزات ترقى کرده‏اند، صد مراتب بیشتر در این کارخانجات انسانى پیش رفته‏اند. زیرا که اختراعات صنایع فرنگ، اغلب حاصل عقل یک نفر یا نتیجه اجتهاد چند نفر از ارباب صنایع بوده است و حال آنکه این کارخانجات انسانى حاصل عقول و اجتهاد کل حکماى روى زمین است. مثلا هرگز بیست نفر مهندس جمع نشده‏اند که یک کارخانه ساعت بسازند، اما حال هزار سال است که در انگلیس و فرانسه سالى هزار نفر از عقلا و حکماى ملت جمع مى‏شوند و در تکمیل کارخانجات انسانى مباحثات و اختراعات تازه مى‏نمایند.

از این یک نکته مى‏توان استنباط کرد که فرنگیها باید چقدر در این کارخانجات انسانى ترقى کرده باشند. حال چیزى که در ایران لازم داریم این کارخانجات انسانى است. مثل کارخانه مالیات، کارخانه لشکر، کارخانه عدالت، کارخانه علم، کارخانه امنیت، کارخانه انتظام و غیره. هرگاه بگوئیم ما اینها را داریم سهو غرایبى خواهیم کرد و اگر بخواهیم ما خودمان بنشینیم و این نوع کارخانجات اختراع بکنیم مثل این خواهد بود که بخواهیم از پیش خود کالسکه آتشى [قطار] بسازیم. در فرنگ میان این کارخانجات‏ انسانى یک کارخانه دارند که در مرکز دولت واقع شده است و محرک جمیع سایر کارخانجات مى‏باشد. این دستگاه بزرگ را «دستگاه دیوان» مى‏نامند.

رساله‌های میرزا ملکم خان ناظم الدوله ( ۱۳۸۱) حجت الله اصیل ؛ نشر نی ؛ صص ۲۹-۲۶