نوخواهی با کاغذ اخبار؛ نقش مطبوعات در بیداری ایرانیان

اندیشه ای دست نیافتنی بنام مجلس وزارت که برای اولین بار در افکار قائم مقام فراهانی رسوخ کرد وتلاش های نافرجام امیرکبیر برای ایجاد کنسطی­طوسیون سرانجام با رشادت­ها و دلاوری های مجاهدان مشروطه و روشنفکران ایرانی در زمان سلطنت مظفر­الدین شاه به بار نشست. ایجاد نظامی قانونمند بر اساس تفکیک قوا، بنیان­گذاری ارتش قوی، ساماندهی نظام اداری و اقتصادی، برقراری یک نظام حقوقی مدون،گسترش نظام آموزشی جدید از جمله آرمان های متفکران عصر مشروطه بود.
بررسی انقلاب مشروطه و زمینه­ های وقوع آن به کتاب­ ها و ساعت ­ها مقاله نیازمند است که در این نوشتار نمی­توان به همه این زمینه­ها و حوادث پرداخت اما می ­توان به این موضوع اشاره داشت که با شناسایی ایران توسط دول پیشرفته جهان در زمان قاجار و تلاش ­های این دولت­ ها برای ایجاد جای پا برای خود و کسب امتیازات گوناگون تجاری و دیپلماسی، کم­کم ایرانیان نیز با دول غرب و نظام پیشرفته آن آشنا شدند.ورود سفرا و سیاحان خارجی به ایران و به طبع آن سفرهای ایرانیان به خارج از کشور و آشنایی با این کشورها و ورود کتاب­ ها و ترجمه ­­ها و روزنامه ­های منتشر شده در این کشور­ها اهمیت بسزایی در آشنایی ایرانیان عصر قاجار با آرا و اندیشه­ های جدید و بیداری مردم ایران و ظهور قشر جدیدی از مردم ایران و تحصیل کنندگان بنام روشنفکری در ایران شد.
یکی از مهم­ترین ابزارهایی که در این زمان تاثیر بسیار زیادی در بیداری ایرانیان و آشنایی با آرا و افکار آزادی­خواهی و نوخواهی ایفا نمود، مطبوعات بود.
مطبوعات به عنوان آینه­ ای تمام نما از مسائل تاریخی، سیاسی و اقتصادی امکان بررسی روند تحولات گذشته ­ی کشورمان را میسر می­سازد. می­توان گفت به­ دلیل فواصل انتشار کوتاه­تری که مطبوعات نسبت به کتاب دارند، مسائل را دقیق­تر و ریزتر موشکافی می­ کند و هر آنچه در روزگاران گذشته روی داده است، با مطالعه مقالات آنان می­توان به حقایقی دست یافت که امکان دسترسی به آن مسائل جز از این راه ممکن نمی­شود. به همین دلیل است که مطبوعات در زمره اصلی­ترین منابع جهت انواع بررسی­ های اجتماعی و تاریخی تلقی می ­شوند. در گذشته های دور تا به امروز به رغم درصد پایین سواد در بین مردم، مطبوعات به واسطه تاثیر‌گذاری بر نخبگان و اقشار باسواد، بر عامه مردم نیز تاثیر گذار بودند و در کنار رادیو و رسانه‌های سنتی افکار عمومی را شکل می‌دادند. همچنین مطبوعات خود به مثابه یک موضوع سیاسی در بسیاری از مواقع به محور و عامل درگیری‎ها، رقابت­ها، تغییرات و تحولات سیاسی تبدیل می‌شدند تا آنجا که همواره توقیف مطبوعات و مدیران آنها و مطالب جنجالی منتشره ­ی آنها و قانون مطبوعات و نحوه­ی تعامل دولت­ها با مطبوعات عرصه سیاسی درون مجلس و دولت را به خود اختصاص می‌داد و در سمت و سو و کیفیت بسیاری از تحولات سیاسی نقش اصلی ایفا می‌کردند و فراتر از جایگاه رسانه، خود به یک نهاد و بازیگر صحنه سیاست تبدیل می‌شدند و از همان ابتدا و با شکل­ گیری جنبش مشروطه جهت‌گیرهای متفاوت و متعارض مطبوعات در تحرک بخشیدن و التهاب و تشنج فضای سیاسی نقش منحصر به فردی پدید آوردند.
جامعه ایران عصر قاجار که در فضای سنتی خود به سر می­برد امکان هر گونه نوآوری در سال­های ابتدایی آن به نحوی با دخالت­های عوامل تاثیرگذار حاکمیت که تلاش در حفظ فضای سنتی موجود و به طبع آن جایگاه خود می ­نمودند بی ثمر می­ ماند.با شکست­های ایران از روسیه و عقد دو عهدنامه گلستان و ترکمانچای، عباس میرزا ولیعهد تجدد طلب فتحعلی شاه، اولین گام­ها را برای برون رفت از وضعیت موجود برداشت و با اعزام چند محصل به خارج از کشور برای آموزش فنون و صناعات جدید تلاش نمود ایران عقب مانده از کشورهای پیشرفته آن زمان را در مسیر ابتدایی حرکت و پیشرفت و نوخواهی قرار دهد.
از میان شاگردان اعزامی به اروپا، میرزا صالح شیرازی که برای تحصیل و آموزش صنعت چاپ به انگلیس فرستاده شده بود بعد از آشنایی با صنعت چاپ در اروپا با آوردن دستگاه چاپ سنگی به ایران اولین روزنامه چاپی فارسی زبان را در ایران در سال ۱۲۵۳ هجری قمری با عنوان کاغذ اخبار که ترجمه ای از newspaper انگلیسی بود به طبع رساند.دوره زمانی انتشار این روزنامه ماهیانه و مدت انتشار آن گاه و بی گاه سه سال به طول انجامید.
بعد از انتشار این روزنامه در سال ۱۲۶۵ روزنامه دیگری در ارومیه با نام «زاهاریرادی باهارا» (شعاع روشنایی) به زیان آشوری کلدانی به چاپ رسید و حدود یک ماه بعد از این روزنامه در ابتدای حکمرانی ناصرالدین شاه قاجار و با اهتمام میرزا تقی خان امیر نظام یا همان امیرکبیر، روزنامه «روزنامچه اخبار دارالخلافه تهران» که از شماره دوم با عنوان «وقایع اتفاقیه» به طبع رسید که حاوی اخبار و حوادث دربار و مناطق مختلف ایران بود.این روزنامه در عمر چند دهه خود با نام­هایی همچون «روزنامه رسمی دولت علیه ایران»، «دولت علیه ایران» که به صورت مصور بود و سپس «روزنامه دولتی» و تا انقلاب مشروطه ایران تحت عنوان «ایران» منتشر می­شد.
مطبوعات این دوره به خاطر عدم دسترسی به اخبار و اطلاعات آزاد و نیز کمبود امکانات موجود بصورت ماهنامه و یا هفتگی به طبع می­ رسیدند و در کشور با عنوان روزنامه خوانده می­ شدند. از دیگر روزنامه­ های دولتی که در این زمان تا قبل از انقلاب مشروطه در ایران به چاپ می­رسید و زیر نظر اداره انطباعات این دوره مطالب آن آماده می­ شد و بیشتر جنبه خبری و بدور از هرگونه انتقاد از شیوه حکومت­داری و نو خواهی لازم آن زمان بود می­توان به روزنامه ­های «شرف» به مدیریت محمد حسن خان ،روزنامه «مرات السفر و مشکوه الحضر» توسط صنیع ­الدوله وزیر انطباعات ناصرالدین شاه،روزنامه «وطن» به مدیریت میرزا حسین­ خان سپهسالار،روزنامه «اطلاع» به مدیریت مجیرالدوله مستوفی،روزنامه «تربیت» به مدیریت میرزا محمدحسین خان فروغی، روزنامه «ادب» به مدیریت ادیب الممالک،روزنامه «خلاصه الحوادث» که به معنای واقعی روزنامه بود و روزانه به چاپ می­ رسید و روزنامه «شرافت» که جانشین روزنامه «شرف» شد، اشاره کرد. طبق دستور ناصر الدین ماموران‏ دولتی و ادارات مجبور به اشتراک روزنامه‏های دولتی‏ بودند،اما باز هم تیراژ آنها خیلی محدود بود و فقط بین روسای ادارات و کتابخانه‏ها و عده‏ای از تحصیل­کرد‏ه توزیع می ­شد.
اما در این زمان به واسطه استبداد و کمبود فضای کافی برای چاپ کتاب و روزنامه­ های منتقد، عده­ای از ایرانیان روشنفکر این زمان ترجیح دادند خارج از ایران را برای نشر آرا و افکار و انتشار روزنامه خود در نظر بگیرند. مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور عمدتاً در عثمانی، مصر، هندوستان، فرانسه و انگلستان به چاپ می­رسد و شامل «اختر» به صورت هفتگی در استامبول، «قانون» به صورت ماهانه در لندن، «عروه الوثقی» به صورت هفتگی در پاریس، «حکمت» به صورت ماهانه در قاهره، «حبل­ المتین» به صورت هفتگی در کلکته، «ثریا» هفتگی در قاهره و «پرورش» هفتگی در قاهره، می­ شدند.مندرجات این روزنامه ­ها بیشتر جنبه اجتماعی‏ و سیاسی و تفسیری داشت و بر خلاف روزنامه­ های داخلی کمتر به اخبار داخلی‏ و دولتی می‏پرداختند.از سوی دیگرنویسندگان و ناشران این روزنامه­ها آزادیخواه و مشروطه طلب و خواستار تغییر در حکومت استبدادی ایران بودند و به واسطه برخورداری مولفان این جراید از تحصیلات پیشرفته آن زمان، تحت تاثیر سیستم اجتماعی و سیاسی‏ اروپا قرار داشتند و تلاش بسیار زیادی می­ نمودند تا در مندرجات روزنامه­ های خود با اشاره به پیشرفت­های کشورهای غرب و نشان دادن بورکراسی حاکم بر این کشورها مقایسه ­ای میان این دول و سیستم کهنه و عقب مانده ایران عصر قاجار بوجود آورند و تاثیر بسیار زیادی در نوآوری و بیداری مردم ایفا نمودند.
اختر
اختر اولین روزنامه ایرانی بود که به سبک جدید در خارج از ایران چاپ و منتشر می­شد.مدیریت آن با آقا محمد طاهر تبریزی و نویسندگانش بسیاری از روشنفکران و آزادیخواهان به نام مانند میرزا آقاخان کرمانی،شیخ احمد روحی، میرزا مهدی خان تبریزی که بعدا ناشر روزنامه حکمت در قاهره را بر عهده گرفت، میرزا علی محمدخان کاشانی که بعد از چندی خود ناشر ثریا و پرورش شد، سید جمال­الدین اسدآبادی، طالبوف تبریزی،مستشارالدوله و آخوندزاده و... را تشکیل می­ دادند در ۱۲۹۲ هجری قمری در استانبول منتشر شد.
این روزنامه با داشتن هیئت تخریری­ای متجدد و آزادی خواه و منورالفکران این دوره مقالات گوناگونی از حوادث و واقعیات ایران عصر قاجار را در اختیار مردم ایران قرار می ­دادند.انتقادات این روزنامه از شیوه حاکمیتی و نحوه حکومت داری پادشاهان قاجار باعث شد که ورود این روزنامه به ایران ممنوع شود و این روزنامه توسط تجار و سیاحانی که از مرز عثمانی وارد ایران می­شدند در اختیار مردم قرار می ­گرفتند.این روزنامه سرانجام بعد از قتل ناصرالدین شاه و با مکاتباتی که دربار ایران با دولت عثمانی انجام داد در سال ۱۳۱۴ هجری قمری برای همیشه مسکوت ماند
ثریا و پرورش
روزنامه ثریا از دیگر روزنامه ­هایی بود که در خارج از ایران و در قاهره توسط میرزا علی محمد خان کاشانی و سید فرج اله حسینی در سال ۱۳۱۶ هجری قمری به طبع رسید. اما از سال دوم پس از اختلافاتی که میان این دو بوجود آمد کاشانی تمام اختیارات را به حسینی واگذار نمود و روزنامه پرورش را در سال ۱۳۱۸ هجری قمری در همان شهر منتشر کرد و روزنامه ثریا تنها بعد از نوزده شماره پس از این جدایی برای همیشه تعطیل شد.
روزنامه ثریا در مدت دوسال فعالیت خود تاثیرات شگرفی بر نوخواهان و آزادی خواهان ایران گذاشت و کسروی نویسنده تاریخ مشروطه ایران معتقد است تا زمانی که ثریا با علی محمد کاشانی بود آوازه گفتارهای تند آن به همه جا می­ رسید .این روزنامه به همراه روزنامه پرورش در مدت زمان انتشار خود ضمن اشاره به جهل و بی خردی و بی قانونی و استبداد حاکم بر جامعه ایرانی خواهان آموزش و با سوادی مردم ایران و رواج قانون و آزادی و اخذ پیشرفت­های صورت گرفته در کشورهای اروپایی بود.این دو روزنامه با درج اخبار و تلگرافات درون ایران سهم بسزایی در بیداری ایرانیان پیشا مشروطه داشتند.
حبل المتین
روزنامه حبل المتین به مدیریت سید جلال الدین حسینی که بعدها لقب موید الاسلام را از سوی مظفرالدین شاه گرفت، قریب سی و نه سال و چهار ماه در شهر کلکته هند منتشر شد(گلبن ، ۱۳۸۴، ص۷۳؛ سپهر، بی­تا، ص۸۶). نخستین شماره آن در ۱۰ جمادی‌الآخر ۱۳۱۱ قمری منتشر شد(صدر هاشمی، ۱۳۶۳،ص۲۰۰ـ ۲۰۱). حبل المتین به طور معمول در ۲۴ صفحه به قطع وزیری بزرگ، با چاپ سربی در مطبعه حبل المتین طبع و هفته یک بار روزهای دوشنبه چاپ و سه شنبه توزیع می‏شده است. در اوایل کار حدود ۱۵۰۰ نسخه به طبع می ­رسانید و بعدها تا ۲۵ هزار نسخه در دوره مشروطیت هم رسید.به نوشته­ی محمد صدر هاشمی در سال ۱۳۱۱قمری پس از ارتباطاتی که میان مویدالاسلام، سیدجمال­الدین اسدآبادی و میرزا ملکم­خان اتفاق می­افتد و طی مکاتبات گوناگون به این نتیجه می ­رسند که ایرانیان برای برون­رفت از وضعیت موجود احتیاج به انقلاب فکری دارند که جز از طریق جراید آزاد امکان ندارد. این هم­فکری و هماهنگی باعث انتشار حبل ­المتین در کلکته و قانون در لندن به مدیریت میرزا ملکم و عروه­الوثقی در پاریس گردید(صدر هاشمی ، همان، ج۱، ص۲۰۰).روزنامه حبل المتین بزرگ­ترین خدمت را به برقراری اساس مشروطیت و آزادی ایران نمود. مدیر این روزنامه از پیروان سید جمال­الدین اسدآبادی بوده است(صدر هاشمی ، همان، ج۱، ص۲۰۰).احمد کسروی در تاریخ مشروطه می­نویسد: « اما حبل­ المتین می­ باید از آن جداگانه سخن رانیم. این نامه هفتگی از همه­ روزنامه­ های آن زمان بزرگتر و به نام­تر می ­بود و در هندوستان چاپ شده و آزادی برای سخن­رانان می­داشت»( کسروی ،۱۳۸۹، ص۵۱) و مهدی ملک­زاد فرزند ملک­المتکلمین در مورد این روزنامه می­نویسد «روزنامه حبل ­المتین را رهبر آزادی و یکی از پایه ­های کاخ مشرطیت ایران باید دانست و نام نویسنده آن در سرلوحه مردان اصلاح طلب و وطن­خواه ایران جای دارد» (ملک­زاده ،۱۳۶۳، ص ۱۶۴).این روزنامه، مطالب زیادی راجع به گرفتاری‏های سیاسی ایران می‏نوشت و دلسوزی‏ها و راهنمائی‏های بسیار می‏کرد. حبل ­المتین علاوه بر اینکه حاوی اخبار داخلی ایران و اخبار سیاسی و اقتصادی ممالک غربی بود، به طرق مختلف از اوضاع اجتماع ایران انتقاد می­کرد و باید گفت روزنامه حبل المتین بزرگ­ترین خدمت را به برقراری اساس مشروطیت و آزادی ایران نمود. اهمیت و ارزش کار حبل ­المتین و به خصوص مدیر آن مویدالاسلام هنگامی بیشتر روشن می­گردد که اداره چاپخانه این روزنامه در شهر کلکته و تحت نظر انگلیسی­ها بود ولی هیچ­گاه حبل ­المتین دست از افشاگری­ها و مبارزات عقیدتی خود علیه استعمار بخصوص استعمار انگلیس نکشید و در مدت سی و نه سال بارها این جریده توقیف یا مدیر آن دستگیر و به حبس روانه گردید.از مهم­ترین دلایل این تاثیرگذاری را می­توان، پیوستگی حبل­ المتین در انتشارش عنوان کرد؛ به طوری که طی سی و هشت سال جز در زمان­ هایی که در توقیف به سر می­برد و یا با مشکلات مالی در میان بود به طور مداوم به چاپ رسید. حبل­المتین تا آخرین روزهای انتشار ،کیفیت علمی و شکل ظاهری خود را حفظ کرد و حتی تعداد صفحات آن نیز کاهش نیافت و به عنوان شاهکاری در تاریخ جراید ایران جاودانه شد(ططری و روشن ، همان،ص ۹۸۹). مشی حبل­ المتین در تمامی سال­های انتشارش ضداستعماری و بیگانه ستیزانه بوده است به همین دلیل حبل‌المتین در دوره فعالیتش، ۴۳ بار توقیف شد و مویدالاسلام نیز بارها تبعید یا زندانى گردید(ایرانپرست ، ۱۳۰۸،ص ۲۸۱؛ گوئل ، ۱۳۶۳، ص ۱۶۵؛ صدر هاشمی ، ج۲،همان،ص ۲۰۷).
قانون
قانون روزنامه­ ای بود که توسط میرزا ملکم خان که اصالتاً ارمنی و به دین اسلام درآمده بود منتشر می­شد.میرزا ملکم از اولین منورالفکران ایران عصر قاجاری است که تلاش نمود ناصرالدین شاه را با حکومت قانون و پیشرفت غرب و تجدد آشنا سازد و در مقابل طیف گسترده دربار ناصری که اکثراً مخالف پیشرفت و نوخواهی بودند قرار گرفت و بعد از چندی از ایران به لندن تبعید شد و در لندن در سال ۱۳۰۷ هجری قمری در آخرین سال­های حکومت ناصرالدین شاه روزنامه قانون را به طبع رساند و به تشریح حکومت قانون و فواید وجود قانون در جامعه ایران و مقایسه آن با دولت­های پیشرفته آن زمان پرداخت.میرزا ملکم در چهل و یک شماره و به گفته خودش در چهل و پنج شماره این روزنامه به انتقاد از شیوه حکومت­داری و نحوه پادشاهی در ایران پرداخت و معتقد بود که قانون در جامعه ایران باید نهادینه شود و نظام استبدادی ایران باید تغییر نماید.انتقادات تند ملکم و گردانندگان این روزنامه باعث شد که ورود این روزنامه به ایران ممنوع شود و به سختی در اختیار خوانندگان و طالبان آزادی در ایران قرار گیرد و ناصرالدین شاه و عوامل دربار وی تلاش­های زیادی نمودند تا با استفاده از حربه تکفیر و بدنامی مانع از خواندن مطالب این روزنامه توسط مردم شوند، چنانچه پس از فراگیری روزنامه قانون به دستور شاه و به قلم اعتمادالسلطنه مقاله ­ای برای ساختارشکنی و به حاشیه راندن ملکم و این روزنامه در روزنامه اطلاع به چاپ رسید:
«میرزا ملکم خان به این طراری و شیادی خود اکتفا نکرده روزنامه به زبان فارسی
ایجاد کرد موسوم به قانون که تماماً شیطنت و خیانت و افساد و بدذاتی است که خود
را در آن روزنامه زبان اهل ایران قلمداد کرده و می­ گوید قانون می­ خواهیم. همه کس
می دانند که یک نفر ارمنی که معلوم نیست پایه و مایه دین او چیست بلکه بواسطه
نفع شخصی با تمام ادیان ممکن است به مبانیت و ضدیت برخیزد، چگونه می­ شود
برای مملکتی مثل ایران که مملکت اسلام است و حال آنکه خود مسلم نیست محض
خیرخواهی قانون بخواهد .کدام قانون بهتر از قرآن مجید است که پیغمبر صلی الله و
علیه و آله گذاشته و الان معمول دولت و ملت است»
در روزنامه قانون از قوانینی که زمینه ایجاد امنیت و پیشرفت اجتماعی همچنین رفاه عمومی، اتحاد با علما،پایان دادن به کشمکش­های فرقه­ای خاتمه بخشیدن به واگذاری امتیازات به استعمارگران خارجی تشکیل اجتماعاتی که اصول آدمیت را تبلیغ نماید و ایجاد یک مجلس شورای ملی که از نخستین نمودهای درخواست دولت پارلمانی در ایران است صحبت می­شد.
پیروزی مشروطه و عقب نشینی استبداد، فضای سیاسی ایران را به سرعت دگرگون ساخت و از جمله مهم ترین دستاوردهای این انقلاب و فضای جدید تولید مطبوعات گوناگون در کشور بود.مقارن انقلاب مشروطه تعداد مجلات و روزنامه هایی که در ایران چاپ می­شد از ده عدد تجاوز نمی کرد اما در نخستین سال انقلاب مشروطه شمار مطبوعات در ایران به سرعت افزایش یافت و به یکصد عنوان رسید.روزنامه های مجلس،ندای وطن،ندای اسلام، کلیدسیاسی، کشکول، مساوات، تمدن، صبح ­صادق، روح ­القدس، کوکب­دری، الجمال، صور­اسرافیل، انجمن تبریز، مجاهد، حشرات الارض، الجناب، آدمیت، عراق عجم و ده­ها روزنامه دیگر از مهم­ترین روزنامه هایی بودند که در این زمان پا به عرصه وجود نهادند و با استفاده از آزادی نسبی که به واسطه انقلاب مشروطه بدست آورده بودند توانستند به راحتی از وضع‏ سیاسی و اجتماعی و اقتصادی‏ ایران انتقاد نمایند و با استفاده از فضای باز سیاسی ایجاد شده آنقدر جلو روند که بی محابا و بدون هیچ ترسی به شخص اول مملکت و حتی روحانیت آن زمان انتقاد نمایند و به واسطه نبودن قانونی که نظارتی بر این مطبوعات داشته باشند، مطالب مندرج در این روزنامه­ ها از عوامل اصلی سرکوب مشروطه اول و به توپ بستن مجلس و به شهادت رسیدن میرزا جهان گیر خان صوراسرافیل مدیر روزنامه صوراسرافیل و شیخ احمد سلطان العلمای تربتی مدیر روزنامه روح القدس بود.
ماخذ
آشوری مهران،کمیاب­های مطبوعات مطبوعات کمیاب،مطبوعات بهارستان، سال اول،شماره اول، تهران،۱۳۹۰
------بررسی نقش مطبوعات در بسترسازی کودتای ۲۸ مرداد، تهران، ۱۳۸۸،موسسه مطالعات وپژوهش­های سیاسی
آبراهامیان یرواند،ایران بین دو انقلاب،ترجمه احمد گل محمدی و ابراهیم فتاحی،چ۱۶ ،تهران ،۱۳۸۹، نشر نی
ایرانپرست نوراللّه،شرح حال آقای موید مدیر روزنامه حبل المتین، مجله ارمغان، مرداد شهریور ۱۳۰۸ ، سال ۱۰
سپهر عبدالحسین، مرآت الوقایع مظفری، تهران، بیتا، زرین
صدر هاشمی محمد،تاریخ جراید و مجلات ایران،ج ۲،چ ۲، اصفهان، سال اول،۱۳۶۳،کمال
ططری علی و روشن افسانه،نامهای نویافته از مویدالاسلام؛مدیر حبل المتین کلکته،فصلنامه پیام بهارستان، پاییز ، ۱۳۸۸ ،دوره ۲، سال ۲، شماره ۵
کسروی احمد، تاریخ مشروطه ایران،تهران،۱۳۸۸، انتشارات نگاه
گلبن محمود، سید حسن کاشانی و روزنامه حبل المتین و محاکمه او، پیک نور، ضمیمه زمستان ۱۳۸۴