درباره جبهه‌ ملی

تظاهرات های پراکنده‌ای علیه رژیم پهلوی از زمستان ۱۳۵۵ تا بهار ۱۳۵۶ خورشیدی در ایران آغاز شد. دیگر این امر روشن شده‌بود که قدرت در دست معترضان و انقلابیون پیرو امامخمینی(ره) است. در چنین شرایطی بود که جمشید آموزگار در ۱۶ مرداد ۱۳۵۶ خورشیدی به دنبال برکناری امیرعباس هویدا از طرف محمدرضا پهلوی، حکم نخست‌وزیری را دریافت کرد و تا پنجم شهریور ۱۳۵۷ خورشیدی در این مسند باقی ماند اما به دنبال روی کار آمدن آموزگار، علایم بحران رژیم پدیدار شد. مقاله توهین آمیزی که در خصوص رهبر انقلاب ایران در روزنامه اطلاعات درج شد، زمینه‌ساز انقلابی شد که ۱۴ ماه بعد به ثمر نشست. (۱)

این امر و آتش سوزی در سینما رکسِ آبادان در ۲۸ مرداد ۱۳۵۷خورشیدی به استعفای جمشید آموزگار که خود را در کنترل اوضاع ناتوان می‌دید، منجر شد. محمدرضا پهلوی استعفای جمشید آموزگار را پذیرفت و ماموریت تشکیل کابینه جدید را به شریف امامی که رییس مجلس سنا بود، محول کرد اما تمام تلاش‌های وی هم برای انجام اصلاحات با تظاهرات مردم در ۱۳ شهریور ۱۳۵۷خورشیدی به یأس و ترس بدل شد. تظاهرات ۱۳ شهریور که مصادف با روز عید فطر بود با شرکت یک میلیون تن از مردم تهران برگزار و این تظاهرات چهار روز بعد به فاجعه ۱۷ شهریور انجامید.



در واقع از اوایل مهر، ناظران خارجی و ایرانیان طبقه متوسط دریافتند که رژیم در حال از هم پاشیدن است. با توجه به این اتفاقات و واقعه ۱۳ آبان۱۳۵۷ خورشیدی که به خاک و خون کشیدن تظاهرات دانش‌آموزان و دانشجویان منجر شد، شریف امامی را وادار به استعفا کرد. در پی کناره گیری شریف امامی از نخست وزیری، محمدرضا پهلوی در ۱۵ آبان ۱۳۵۷خورشیدی یک کابینه نظامی به ریاست غلامرضا ازهاری را روی کار آورد. ازهاری شیوه‌ای آمیخته از آشتی و سرکوب را پیشه کرد اما چنین تدابیری نیز بی‌­ثمر بود. حقیقت این بود که قدرت و اعتبار امام خمینی(ره) به قدری بود و شعار ساده او که شاه باید برود و یک جمهوری اسلامی جایگزین آن شود به گونه‌ای جا افتاده بود که هیچ تدبیری برای رویارویی با آن کارگر نمی‌افتاد و هیچ یک از گروه‌ها و شخصیت‌های سیاسی معتدل نمی توانستند از این بن‌بست خارج شوند. بنابراین تردیدی باقی نمانده بود که حفظ محمدرضا پهلوی بر سریر قدرت با این شرایط امکان پذیر نیست با توجه به این شرایط محمدرضا پهلوی مجبور شد به عنوان آخرین تیر ترکش به جبهه ملی روی آورد.

پژوهشگر گروه اطلاع‌ رسانی ایرنا به مناسبت سالروز تاسیس جبهه ملی به علل و چگونگی روی آوردن محمدرضا پهلوی به دشمنان دیرینه خود یعنی اعضای جبهه ملی پرداخته است.



روی آوردن محمدرضا پهلوی به اعضای جبهه ملی

بعد از سقوط کابینه شریف امامی و به دنبال آن غلامرضا ازهاری، براساس اندیشه و تصمیم یاران فرح دیبا، باب مراوده و گفت وگو با اعضای جبهه ملی که هرگز رفت و آمدی به دربار نداشتند، باز شد. دیدارهای کریم سنجابی، غلامحسین صدیقی و سرانجام شاپور بختیار با محمدرضا پهلوی و باز شدن پای آنها به دربار عموماً در همین چهارچوب صورت می گرفت و نیز فراخوانی رجال خانه نشین شده ای مانند علی اکبر سیاسی و عبدالله انتظام که سال‌ها بود، حرفی از آنها در میان نبود و یاد و سراغی از آنها گرفته نمی شد و به اصطلاح مغضوب محمدرضا پهلوی بودند به همین سبب بود اما اینها در زمانی به دربار فراخوانده شدند که در حقیقت دیگر دیر شده بود. با این حال در دربار حداقل در میان مشاورانی که در اطراف فرح جمع شده بودند، هنوز چنین فکر می شد که با سپردن کار و مشخصاً سمت نخست وزیری به یکی از چهره های ملی کلید حل معما به دست آمده است.(۲) این در حالی بود که خود محمدرضا پهلوی تا آخرین روزها آماده بود با هرشخصی کنار آید جز با پیروان مصدق! وی در شهریور ۱۳۵۷خورشیدی، یعنی چند ماهی پیش از انقلاب به یک روزنامه نگار آمریکایی گفته بود اعضای جبهه ملی همه عوامل دول غرب هستند. (۳)



پیشنهاد نخست وزیری به غلامحسین صدیقی

با توجه به بحران‌ها پیش آمده محمدرضا پهلوی سرانجام متقاعد شد که تنها راه‌حل باقیمانده برای او تشکیل دولتی از عناصر جبهه ملی یا طرفداران مصدق است و به این منظور پیش از همه به غلامحسین صدیقی وزیر کشور مصدق و از یاران وی متوسل شد. البته انتخاب صدیقی که به توصیه نزدیکان محمدرضا پهلوی صورت گرفته بود در ابتدا چندان خوشایند وی نبود.

وقتی اسم صدیقی عنوان شد، محمدرضا پهلوی با عصبانیت گفته بود، صدیقی؟ حالا کار من به جایی رسیده که از این میرزای جامعه شناس کمک بخواهم؟ امینی گفت: مملکت نیاز به او دارد مساله شما نیستید، مساله وطن است. مردم هستند. محمدرضا پهلوی یک شب در این باره فکر کرد و عاقبت به امینی اطلاع داد، حاضر است صدیقی را ببیند. (۴)

محمدرضا پهلوی به صدیقی گفت شرط و خواست شما برای قبول نخست وزیری چیست؟ صدیقی گفت البته من مدتی باید فکر کنم ولی به اعتقاد من اولین شرط برای آرام شدن کشور، تشکیل شورای سلطنت و استراحت حضرتعالی است. محمدرضا پهلوی گفت شورای سلطنت؟ آن هم در زمان حیات من! مگر آدم زنده وکیل وصی می خواهد؟... محمدرضا پهلوی درنگی کرد و گفت شما معتقدید من باید از ایران بروم و شورا تشکیل شود یا در ایران بمانم. صدیقی گفت مهم تفویض اختیارات شما به شورای سلطنت است. در کجا بودن شما چندان مهم نیست. مساله مهم دیگر وجود هیاتی است از طرف دولت نزد شما که در واقع کار رابط را بازی می کند. همچنین لغو حکومت نظامی. محمدرضا پهلوی برآشفته گفت می خواهید مرا کنترل کنید. صدیقی گفت غرض کنترل بعضی مفسدان است که امکان دارد اعلیحضرت را دچار خیالات ناصواب کنند و خدای ناکرده وضعی شبیه به ۲۸ مرداد به وجود بیاورند. (۵)



بنابراین صدیقی با چهار شرط پذیرفت که ریاست دولت را به عهده بگیرد از شرایط او اجرای کامل مفاد قانون اساسی ۱۹۰۶ میلادی و موافقت پارلمان با انتصاب او به مقام نخست وزیری بود، پلیس و ژاندارمری می بایست تحت فرمان دولت و تابع وزارت کشور باشد و نقش ساواک(سازمان اطلاعات و امنیت کشور) به مقابله و مبارزه با تهدیدات و توطئه های خارجی علیه ایران محدود شود. محمدرضا پهلوی این شرایط را پذیرفت و صدیقی شرایط تازه ای عنوان کرد و خواهان لغو مقررات حکومت نظامی و آزادی مطبوعات شد، محمدرضا پهلوی با این شرایط هم موافقت کرد و صدیقی ۲ هفته از وی مهلت خواست تا درباره تشکیل کابینه و چگونگی اجرای برنامه کار خود مطالعه کند اما صدیقی پس از یک هفته مطالعه و تلاش توفیقی برای تشکیل کابینه به دست نیاورد و انصراف خود را به محمدرضا پهلوی اعلام کرد.

بختیار دلایل عدم موفقیت صدیقی را چنین بیان کرده‌است: اولاً صدیقی به تعداد کافی همکار مناسب نداشت، درثانی می خواست که محمدرضا پهلوی به یکی از شهرهای ساحل دریای خزر و یا خلیج فارس رود، یعنی در هر حال از پایتخت دور باشد، اما محمدرضا پهلوی با این درخواست مخالفت کرد. (۶)

پیشنهاد نخست وزیری به سنجابی

پس از خودداری صدیقی از پذیرش نخست­ وزیری و بی­ نتیجه ماندن تلاش امینی، این بار سنجابی مورد توجه قرار گرفت. در این زمان سنجابی در پاریس بود. بختیار در تماسی از وی خواسته بود به تهران بازگردد و پست نخست وزیری را عهده دار شود. محمدرضا پهلوی هم از طریق سپهبد ناصر مقدم که رییس ساواک بود و با سران جبهه ملی بی ارتباط نبود، سراغ سنجابی رفت و به دنبال این دیدار در ۲۳ آذر ۱۳۵۷ این اعلامیه از طرف جبهه ملی انتشار یافت: هم‌میهنان، ساعت ۶ بعد از ظهر دیروز رییس سازمان اطلاعات و امنیت کشور به خانه آقای کریم سنجابی رییس و دبیر کل اجرایی جبهه ملی ایران مراجعه کردند و ایشان را به کاخ نیاوران برای دیدار با محمدرضا پهلوی بردند سنجابی در این دیدار ضمن تشریح اعلامیه مورخ ۱۴ آبان ۱۳۵۷ صادر شده در پاریس تاکید نمودند که تا زمانی که وضع سلطنت کنونی باقی است، جنبش ملی و اسلامی ایران حاضر به شرکت در هیچ ترکیب حکومتی نخواهد بود.



پیشنهاد نخست وزیری به بختیار

در همین زمان شبکه تلویزیونی سی.بی.اس فیلمی از زندگی شاپور بختیار دبیر کل حزب ایران و معاون سنجابی در جبهه ملی پخش کرده بود که در آن بختیار اظهار داشت که اگر شرایطش برای نخست وزیری پذیرفته شود، حاضر به قبول این منصب است. تیمسار مقدم و فرح، محمدرضا پهلوی را نسبت به او ترغیب کردند. (۷) او که تاج و تخت خود را در پرتگاه سقوط می دید، مجبور شد، غرور و تکبر بی جای خود را زیر پا بگذارد و از راه استیصال از این پیشنهاد استقبال کند. به روایتی قباد ظفر دوست محمدرضا پهلوی، شاپور بختیار را به وی معرفی کرده بود.

بنابراین در حالی‌که سنجابی، علی امینی، صدیقی و دیگر وزیران مصدق چون عبدالله انتظام و محمد سروری حاضر به قبول نخست‌وزیری نشده بودند، بختیار که در دوران مصدق معاون وزارت کار بود و شخصیت درجه دومی به حساب می‌آمد، شاید می‌توانست مشکل‌گشا باشد.

محمدرضا پهلوی در خصوص نخستین دیدارش با بختیار در کتاب پاسخ به تاریخ آورده است: بی نظمی و اغتشاش در گردش چرخ های اقتصاد کشور، اعتصابات پیاپی و تظاهرات خیابانی عملا زندگی جامعه را فلج کرده بود. میزان تولید نفت خام که در مواقع ضروری عادی ۵.۸ میلیون بشکه بود در روز چهارم دی ۱۳۵۷خورشیدی به ۱.۷ میلیون بشکه رسید که فاجعه ای برای اقتصاد ایران محسوب می شد. صدور گاز به شوروی دچار اختلال و اشکال شده بود در این هنگام بود که شاپور بختیار، یکی از اعضای جبهه ملی به وسیله سپهبد مقدم، رییس ساواک از من تقاضای ملاقات کرد. من قبلا به وسیله جمشید آموزگار نخست وزیر سابق، تماسی با بختیار داشتم و همچنان به کوشش خود برای تشکیل یک دولت ائتلافی ادامه می­ دادم. در این اواخر، در حالی که کریم سنجابی همچنان به اظهارات تحریک­ آمیز خود ادامه می داد، شاپور بختیار، روشی معتدل ­تر داشت و تقریباً سکوت کرده بود. در نتیجه شاپور بختیار را به حضور پذیرفتم. (۸)



بختیار برای دفاع از خود درخصوص برعهده گرفتن مقام نخست وزیری و همکاری با محمدرضا پهلوی توضیحات مبسوطی ارایه کرده است: به این نتیجه رسیدم که از زمان آموزگار تا آن روز از گروه چپی ها تندرو گرفته تا سلطنت طلبان، همه در هفت مورد با هم توافق دارند. روال ساده ای را در پیش گرفتم: آن هفت مورد را به عنوان برنامه کوتاه مدت دولتم انتخاب کردم. به این ترتیب می خواستم با وفاداری و امانت، اراده مردم را به اجرا درآورم. در واقع این هفت مورد به پنج تقلیل می­ یافت و ۲ نکته دیگر را که با طرز کار دولت ارتباط پیدا می کرد، خود به آنها افزودم. آنچه مردم می­ خواستند این­ها بود: اول آزادی مطبوعات که با اعتقادات شخصی و عمیق خود من هم بسیار منطبق بود، دوم انحلال ساواک، سوم آزاد کردن زندانیان سیاسی، چهارم انتقال بنیاد پهلوی به دولت، پنجم حذف کمیسیون شاهنشاهی که چون دولتی در دولت بود و در تمام مسایل مداخله می­ کرد. ۲ شرط شخصی خودم از این قرار بود: انتخاب تمام وزرا منحصرا با من باشد. از اعلیحضرت بخواهم که اگر امکانش وجود داشته باشد بپذیرد و سفری به خارج بکنند. (۹)



اخراج بختیار از جبهه ملی

بختیار تا زمان قبول نخست ­وزیری با هیچ کدام از رهبران جبهه ملی در این باره مشورتی نکرده بود. سنجابی در این ارتباط می­ نویسد: خبرنگار روزنامه لوموند یا خبرنگار خبرگزاری فرانسه به من تلفن کرد و پرسید آقای دکتر سنجابی این موضوع نخست وزیری آقای دکتر بختیار چیست؟ گفتم: موضوع نخست وزیری ایشان در بین نیست. مذاکره­ ای با جبهه ملی شده و فعلا هم تصمیمی به طور قطع گرفته نشده است. اگر مطلبی باشد بعدا به شما خبر می دهم. ۲ ساعت بعد همان شخص دوباره به من تلفن کرد و گفت: آقا! چه می فرمایید خبر نخست­ وزیری بختیار منتشر شده و همه خبرگزاری ها نقل کرده اند... بعد از تماس با بختیار به او گفتم: آقاجان! این کاری که تو می­ کنی نابود کردن تمام زحمات ماست، نابود کردن تمام سابقه جبهه ملی است و رسوا کردن همه مبارزات ما. زیرک زاده در مقابل او بلند شد و سرپا ایستاد و با دست اشاره کرد و گفت: اول خودت را رسوا می­ کنی و بعد همه ما را. (۱۰) بعد از قبول نخست وزیری از طرف بختیار و مخالفت جبهه ملی، با انتشار اعلامیه ای وی را از جبهه ملی بیرون کردند.



در این اعلامیه آمده است: طبق گزارش‌های رسیده آقای شاپور بختیار، عضو جبهه ملی ایران بدون رعایت انضباط سازمانی، مأموریت تشکیل دولت را پذیرفته است. جبهه ملی ایران به آن‌سان که اعلام کرده است نمی‌تواند با وجود نظام سلطنتی غیرقانونی با هیچ ترکیب حکومتی موافقت کند. شورای مرکزی جبهه ملی ایران ضمن تقبیح شدید اقدام آقای دکتر شاپور بختیار، به آگاهی همگان می‌رساند که در این شرایط، تشکیل دولت از طرف ایشان به هیچ‌روی با مصوبات آرمانی و سازمانی جبهه ملی ایران سازگاری ندارد به همین دلیل از عضویت جبهه ملی برکنار می‌شود. (۱۱)

باید اذعان کرد پذیرفتن مسوولیت نخست‌وزیری در آن دوره از طرف بختیار، نشانه‌ای آشکار از بی‌اطلاعی، قهرمان‌نمایی، جاه‌طلبی و خودخواهی او اعلام شده که آرزوی نخست‌وزیر شدن داشت و زمانی وارد میدان شد که بیرون ایستادن از گود بیشتر به نفع او و کشور بود.

منابع

۱- بیل، جیمز، شیر و عقاب(تراژدی روابط ایران و آمریکا)، ترجمه مهوش غلامی، انتشارات کویت، تهران، ۱۳۷۱، ص۳۷۴، ۳۷۳

۲- انصاری، احمد علی مسعود، پس از سقوط، ناشر موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، تهران، ۱۳۷۱، ص ۱۴۱

۳- بختیار، شاپور، یکرنگی، ترجمه، مهشید امیر شاهی، ۱۳۶۱، ص ۱۳۶

۴- یادنامه دکتر غلامحسین صدیقی، گردآوری و تنظیم دکتر پرویز ورجاوند، انتشارات چاپخش، ۱۳۷۲، ص ۱۹۶- ۱۹۹

۵- یادنامه دکتر غلامحسین صدیقی، گردآوری و تنظیم دکتر پرویز ورجاوند، انتشارات چاپخش، ۱۳۷۲، ص ۱۹۶- ۱۹۹

۶- بختیار، شاپور، یکرنگی، ترجمه، مهشید امیر شاهی، ۱۳۶۱، ص ۱۵۲

۷- شوکت، حمید، پرواز در ظلمت، زندگانی سیاسی شاپور بختیار، نشر بازتاب، ساروبروکن آلمان، ۲۰۱۴، ص ۳۳۸

۸- نجمی، ناصر، از سید ضیا تا بازرگان، ج۲، ناشر نویسنده، تهران، ۱۳۷۰، ص ۱۸۰۱

۹- بختیار، شاپور، یکرنگی، ترجمه، مهشید امیر شاهی، ۱۳۶۱، ص ۱۶۱

۱۰- سنجابی، کریم، خاطرات سیاسی سنجابی، صدای معاصر، تهران، ۱۳۸۱، صص ۳۴۴ و ۳۴۵

۱۱- نجمی، ناصر، از سید ضیا تا بازرگان، ج۲، ناشر نویسنده، تهران، ۱۳۷۰، ص ۱۸۰۴